Қырым
Қырым түбегі, Қырым (қырымтат. Qırım yarımadası, Къырым ярымадасы; укр. Кримський півострів; орыс. Крымский полуостров; сондай-ақ тарихи атауы – Таврика түбегі) — Еуропаның оңтүстігіндегі түбек. Ауданы 25,5 мың км².
| Қырым укр. Крим, қырымтат. Qırım, Къырым, орыс. Крым | |
 | |
| Ғарыштан көрінісі | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Ауданы | 27 000 км² |
| Ең биік нүктесі | 1545 м |
| Орналасуы | |
| 45°24′ с. е. 34°00′ ш. б. / 45.400° с. е. 34.000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 45°24′ с. е. 34°00′ ш. б. / 45.400° с. е. 34.000° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Түбекті шаятын акваториялар | Азов теңізі, Қара теңіз |
| Ел |  Украина |
 Қырым Ортаққорда | |
Басқа мағыналар үшін Қырым (айрық) деген бетті қараңыз.
Қара теңіз, теңіздерімен Перекоп мойнағы арқылы Шығыс Еуропа жазығымен ұштасады. Солтүстік бөлігі — жазық дала, оңтүстік жағы — Қырым таулары, лакколит жыныстар шоғыры (Аюдаг), ежелгі жанартаулық массивтер (Карадаг) кездеседі. Кен байлықтарынан темір кентасы, тұз, әктас, мергель, тағы басқа кен өнімдері бар. Түбекте карсты үңгірлер көптеп кездеседі. Солтүстік бөлігінің климаты қоңыржай, жылы, оңтүстік жағалауында жерортатеңіздік. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 300 — 1200 мм. Өзендері шағын, көлдері (Қызыл, Саки, Акташ, т.б.) тұзды. Солтүстік жағы қызыл қоңыр, орталық және оңтүстік бөлігі қара топырақты. Емен, шамшат, қарағай, оңтүстік жағалауында мәңгі жасыл ағаштар өседі. Оңтүстік жағында Ялта, Мисхор, Алупка, Алушта, т.б. курорттар орналасқан. Басты қалалары — Симферополь, Севастополь, Керчь. Қырым түбегін адамзат палеолит дәуірінен бастап қоныстана бастаған. Мұнда ежелгі дәуірлер мен орта ғасырларда өткен ірі тарихи оқиғалар Еуразиядағы саяси, мәдени процестерге өз әсерін тигізді.[1]
Тиесілі
өңдеуТүбек Ресей мен Украина арасындағы аумақтық келіспеушіліктердің нысаны болып табылады: түбектің көп бөлігі 2014 жылы Ресейге қосылды. Украина бұл аумақтарды Қырым Автономиялық Республикасы және Ресейдің оккупациясындағы Севастополь арнайы мәртебесі бар қала ретінде қарастырады; ал Ресей Федерацияның субъектілері ретінде: Қырым Республикасы және Севастополь федералды маңызы бар қала. Арабат атқышының солтүстік бөлігі географиялық жағынан Қырым түбегінің бөлігі болып табылады, бірақ әкімшілік жағынан Херсон облысына жатады және Ресей 2022 жылы қосылды. Халықаралық қауымдастық аннексияны мойындамайды және Қырымды Украинаның аумағы ретінде қарастырады.
Этимология
өңдеу
Ежелгі дәуірден бастап түбекке Таврика (грек. Ταυρικ кры), Қырымның оңтүстік бөлігін мекендеген ежелгі Тавр тайпаларының атынан шыққан.Қазіргі "Қырым" атауы XIII ғасырдан кейін ғана кеңінен қолданыла бастады, мүмкін моңғолдар Солтүстік Қара теңізді басып алғаннан кейін Алтын Орда хан губернаторының резиденциясы болған "Қырғым" қаласының атауы бойынша. Сондай — ақ, "Қырым" атауы Перекоп истмусынан шыққан болуы мүмкін (орысша "перекоп" сөзі түрік тіліндегі "qirim" сөзінің аудармасы, ол "арық"дегенді білдіреді). Тавридтің генуялық колонияларының өмір сүру кезеңінде (1266-1475) түбек Романияның ресми атауы, сондай-ақ генуялық Газария деп аталды, XV ғасырдың ортасына қарай 1400 жылға қарай Қырымдағы генуялық республиканың барлық тұрғындарының 2/3 бөлігін құрайтын армяндардың көп болуына байланысты түбек сол кездегі дереккөздерде теңіз Армениясы (Armenia Maritime) немесе үлкен Армения деп аталды (Armenia Magna).
"Къырым" сөзінің этимологиясы түсініксіз және оның шығу тегінің бірнеше нұсқалары бар:
- Киммерия түбегінің ежелгі атауының бұрмалануы (лат. Cimmerium)
- *qurum («защита, оборона») ежелгі түркі тілінен [2]
- κρημνοί (кремной, «скалы») ежелгі грек тілінен [3]
XV ғасырдан бастап Қырым түбегі Таврия деп атала бастады, ал 1783 жылы Ресейге қосылғаннан кейін — Таврис. Сондай — ақ, бүкіл Солтүстік Қара теңіз-іргелес дала аумақтары бар қара және Азов теңіздерінің солтүстік жағалауы деп аталды. [4]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Қазақстан Энциклопедиясы
- ↑ Edward Allworth The Tatars of Crimea: Return to the Homeland : Studies and Documents (ағылшын). Тексерілді, 7 тамыз 2023.
- ↑ A. D. (Alfred Denis) Godley. Herodotus. Cambridge. Harvard University Press. vol. 2, 1921, p. 221.
- ↑ Андреев А. Р. История Крыма: Краткое описание прошлого Крымского полуострова / А. Р. Андреев. — М.: Межрегиональный центр отраслевой информатики Госатомнадзора России — 1997. — P. 96. — ISBN 5-89477-001-7..