Үнді-Парсы күнтізбесі

ҮНДІ-ПАРСЫ КҮНТІЗБЕСІ — ежелде қолданылған күнтізбелердің бірі. Ертедегі үнділер жылды риталар деп аталатын 6 маусымға бөлген. Әрбір рита жуық түрде 2 айға тең.

Ведалар мен сутраларда риталар былай аталған:

  • византа — көктем (наурыздың ортасынан мамырдың ортасына дейін);
  • гришма — жаз, ыстық болатын кез (мамырдың ортасынан шілденің ортасына дейін);
  • варша — жаңбыр маусымы (шілденің ортасынан қыркүйектің ортасына дейін);
  • шарад — күз (қыркүйектің ортасынан қарашаның ортасына дейін);
  • хеманта — қыс (қарашаның ортасынан қаңтардың ортасына дейін);
  • шишара — салқын болатын кез (қаңтардың ортасынан наурыздың ортасына дейін).

Үнділер математика мен астрономия ғылымдарының дамуына зор еңбек сіңірген. Осы күнгі қолданылып жүрген он цифрды солар ойлап тапқан. Ежелгі Үндістанның абыздарыбрахмандар да аспанды бақылап отырған. Олар Күннің, Айдың, бес планетаның, кейбір жұлдыздардың көрінерлік қозғалыстарын жақсы түсінген.

Үндістанда әр түрлі күнтізбелер қолданылып келген. Олардың ең бастылары:

Айдың ұзақтығы, жуық түрде, 29,5 тәулік болатындығы белгілі. Мұны бүтін санға келтіру үшін, ежелгі үнділер кейбір айларды 29 күннен, кейбір айларды 30 күннен есептеген. Әрбір ай екі жартыға бөлінген, бұл жарты айлар “пакша” деп, ондағы күндер “титхалар” деп аталған. Аралас күнтізбе, яғни ай-күн күнтізбесі, ай күнтізбесін күн күнтізбесіне сәйкестендіріп отыру үшін қолданылған. 4 ғ-дан бастап Үндістанның кейбір жерлерінде күн күнтізбесі қолданылады. Парсылар жаулап алған Вавилон, Мысыр, Үндістан, т.б. елдердің күнтізбелерімен танысып, оларды өз мақсаттарына пайдаланған. Кейін соларға сүйене отырып, өз күнтізбелерін жасайды. Ежелгі парсылар Күнге табынған халық болды, олар Күн құдайыМитраға, аспан құдайыАхура-маздаға сыйынды. Күнтізбелерін Күннің қозғалысы бойынша жасап, тәуліктің басын Күннің шығуынан есептеді. Парсы күнтізбесі бірнеше рет өзгертілді.

Сілтемелер өңдеу

"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том