Үркер тоғысы

Үркер тоғысы
Аспандағы жұлдыздың алтауы Үркер,
Қатып қалған қайысқа сорпа бүркер.
(Қазақ қара өлеңінен)

Бағзылар - "Үркер жеті жұлдыз. Жеті жұлдыз батпай, жерге жаз келмес" дейді. Ал қара өлеңдегі алты жұлдыз ол жәй көзге көрінгенін айта салған. Қазақ есепшілері Үркер шоқ жұлдызын қамыс қуыстарынан қарапайм телескоф жасап бақылап, Үркердің 200-ге тіпті мыңға жуық шоғыр жұлдыз екенін ерте замандарда анықтаған. "Үркердей мың қойың болса, мұртыңды балта кеспейді, қабыңды кедейлік теспейді" деген тәмсіл сөз содан қалған.

Үркер - Айдың сол жағынан тоғысады. Үркер- бірыңғай аспанның батысына қарай жүреді. Қыс айындағы, ең ұзақ түндерде, Үркер аспанның хақ ортасында туып, анық көрініп тұрады. Бұл қыстың сақылдаған сары аязды кезін білдіреді. Сол тәрізді Үркемен байласты көп нәрсені аңғаруға болады. Қаңтар айында " Үркер туса, таң ұзарады, түн қысқарады", Наурыз айында туғанда "Күн мен түн теңеледі", "Мамыр-маусымда Үркер жасырынады", Тамызда " Үркермен бірге көк( шөп) көтеріледі", " Үркер көтерілгенде дахыл дән алады", Қыркүйекте "Үркермен бірге, Қошқар, Теке, бас көтереді, үрғашылары құйрық көтереді". Үйірге түсуге дайындалады. Осы кезде малшыдар төлді ерте тудырып, қысыратпау үшін қошқар мен текеге "Қүйек" байлайды. Бұл айды қазақ "Күйек айы" деп те атап кеткен.

Қазан, қараша айларында Үркер батпай таң атпайды (бұл екі айда Үркер күндіз әбден жарық түскенде барып батады). Қазақ есепшілері "Ақтоқсан" кірді. "Арқаржалақ", "Теке бұрқылдақ" басталады деп есептейді. Қошқар мен Текеден күйек шешіп, оның ауызына бйдай, тары құйып "Төл көп болсын" деп саулықтарды ұрықтандыруға қосады. Жабайы аңдардан Арқар Құлжа, Тәутеке үйірге түседі. Олар да бйік жартасқа шығып алып, қауіпсіз жерді мекендеп, жайлмай тас жалап, денесіндегі майын арылту үшін, екі жұмадай тас жалап жатады. Қазақ есепшілері оны" Арқар жалақ" деп атайды. Қаңтар айының 11 жұлдызында, Үркер шоқ жұлдызына бас беріп жатады да, Үркер батқан кезде тастан атылып, ұрғашы саулықтарға қарай ұмтылады. Кейбірі өлерменденіп тастан ұшып өледі. Кейбірі саулыққа таласып сүзісіп жараланады. Бұлар бір ай шамасында табандарын шөпке, жұмсақ жерге тигізбей қатты тасты басып тұрып, денедегі майын арылтады. Осының бәрі үйірге түсуге , шағылысуға арналған қошқар, текелердің әрекеті. Оны қазақ "Тасбасты" деп атаған екен. Соған дейін олар (Арқар, Таутеке, Құжалардың теке-қошқарлары) үйірге түспейді. Бұл аңдардың тәбиғи сұрыптатын жаратылыс берген заңы.

Осы кезде ауа райы өзгереді. Қар бұрап, боран соғып, күн суытады. Оны қазақ "Теке бұрқылдақ", "Арқаржалақ" амалы деп атайды. Әне, Үркер шоқ жұлдызын адам баласының есепшілер ғана пайдаланбайды. Жабайы аңдар да, өзінің жаратыстық әрекетіне пайдаланады. Қазақ есепшілері жұлдыздық амалдарды да, дұрыс есептей білген.
1. Наурыз айының 9-24 жұлдызы "Бес қонақ амалы", 18-21 жұлдызы "Әз амалы" кіреді. Өлі арада күн салқын тартады. Қарлы борқақ болады. 26-28 жұлдызы "Құс қанаты амалы" кіріп, Қапалақтап қар жауады. Осы қармен жыл құсы ілесе келеді. Қазақтың "Құсқанат амалы" деп жүргені осы.
2. Көкек айының 9-14 жұлдызында "От амалы" кіреді. Жер оты тебіндеп мал көк ішектей бастайды. 18-19 жұлдызы "Қызыр қамшысы амалы" немесе "Сәуір амалы" кіреді. Бұл амалда күн күркіреп, Найзаған жарқылдайды. Соған қарап, бұл амалды кей аймақтарда " Қызыр қамшысы амалы" деп атап кеткен. Ал бағызаман есепшілері "Сәрір амалы" деп атаған. Осы амалда жауған жауынға бастарын тосатын ырым жасаған. "Көтемдегі жауын-сауып тұрған сауын" деп бағалаған.
3. Мамыр айының 9-14 жұлдызында "Сартан амалы" (кей аймақта мұны "Бұршік амалы", "Қызыл жұмыртқа амалы" десе, басқа өңірлерде" Құралай салқын амалы дейді), 19-25 жұлдызында "Зауза амалы" кіреді. (Осы күндері Сартан жұлдызынан кейін, Зауза жұлдызы туады. Киіктер құралайын, лағын өргізсе, қаз, үйрек балапанын жұмыртқадан шығарады). Осы амалдардан кейін Үркер шоқ жұлдызы аспаннан ғайып болады. 29-31 жұлдызы өліарада "үркердің батуы амалы" кіріп көктем амалдары толық аяқтайды. 4. Маусым айының 9-14 жұлдызында "Қыркүйек амалы" 19-25 жұлдызында "Мырза амалы" кіреді. Бүл кезде жаздың ақ жауындары басталады.
5. Шілденің 9-14 жұлдызында "Бас шілде амалы", 19- 25 жұлдызында "Сарша амалы" кіреді. Шілденің аптап ыстық күндері басталады.
6. Тамыз айының 9-14 жұлдызында "Үркер толғақ амалы", 19-25 жұлдызында "Сарша тамыз амалы" кіреді. Осы кезде Үркер аспанға көтеріледі. Артынан Таразы жұлдызы туып, таң мен кеш салқын тартады. Осы амалдар өткенде жаз амалы толық аяқталады.
7. Қыркүйек айының 9-14 жұлдызында "Масақ амалы", 19-25 жұлдызында "Таразы амалы" кіреді. Аспанда Сұмбіле жұлдызы туады. Тары, бидай піседі. Егінге орақ салады. Су суиды.
8. Қазан айының 9-14 жұлдызында "Қаражел амалы", 19-24 жұлдызында "Бұғы мүйіз амалы" кіреді. Бұл кезде жауған қарға бұғылар мүйізін төсеп, келе жатқан қыстың қырын байқайды. Мүйізі сырқыраса, бұл қыстың қатты, аяздың күшті болатынын сезіп жер аударып кетеді. Ал мүйізі сырқырамаса, жайланып жайылып жүре береді. Сондықтан бұл амалдың атын "Бұғы мүйіз" деп атаған.
9. Қараша айының 9-14 жұлдызында "Қауыс амалы", 19-25 жұлдызында "Боқырау амалы" кіреді. "Қауыс кәрі - құтаңды тауыс" деп , қыс қырынан шықпайтын малды сойып не сатып жібереді. Осы амалда күн кұрт суып, боққа қырау қатады. Соған байлап "Боқырау амалы" деп атаған. Бұл амалдар өткенсоң, күз амалдары толық аяқталады.
10. Желтоқсанның 9-14 жұлдызында "Ақырап амалы", 19-25 жұлдызында "Серне амалы" кіреді (Бұл амалды кей аймақта "Қырбастың қызылы", "Текебұрқылдақ", "Арқаржалақ" деп атайды). Бұл кезде аяздың ден алып күшейген кезі.
11. Қаңтардың 9-14 жұлдызында "Қырқаяқ амалы", 19-25 жұлдызында "Тоқырау амалы" кіреді. Бұл амалды түн ұзарып барып тоқырайды. Бұны "Түннің қысқы тоқырауы" деп атайды. Соған бағып "Тоқырау амалы" деп атаған.
12. Ақпанның 9-14 жұлдызында "Ақпан амалы", 19-25 жұлдызында "ұт" немесе" Тақпан амалы" кіреді. (Бұл амалда Үркер шоқ жұлдызы тас төбеде тұрады. Күні-түні сақылдаған сары аяз жүреді. Қар омылап түседі. Осы амалдардан кейін, қыс амалы толық аяқтайды. Қазақ халқы бір жылдағы 24 амалды дұрыс есептеудің нәтижесінде, қыстауға қай айда көшу, көктеуге қай мезгілде бару, Отарға малды қашан айдау, жайлауға қашан қоныстану, жолға қандай сәтті күндері шығу, жұлдызға бағып өткел, суаттарды жаңылмай табыудың жолдарын, тәжірибелерін жасаған. Міне, "Астролог халық" деп ұялмай тұрып, қазақ халқын айтуға болады.