Әлдебек Сатайұлы

Әлдебек Сатайұлы (1720–1800) — Абылай хан заманында өмір сүрген атақты би әрі шешен.

Әлдебек Сатайұлы
Туған күні	1720 (1720)
Туған жері	Ертіс бойы, бұрынғы Көкшетау облысы
Қайтыс болған күні	1800 (1800)
Қайтыс болған жері	Тавричан ауданы Байтұяқ ауылы Омбы облысы
Ұлты	қазақ
Қызметі	би, шешен
Әкесі	Алтайұлы Сатай
Балалары	Шопа, Қаумен, Сасық, Майдан

Өмірбаяны

Әлдебек шешен 1720 жылы Ертіс бойында туған. Би 80 жас ғұмыр кешкен. Әлдебек бидің зираты қазіргі Омбы облысындағы Тавричанский ауданына қарасты Байтұяқ ауылына жақын жерде тұр. Әлдебектің әкесі Сатай Алтайұлы. Руы Ашамайлы Керейдің он үшінші буыны Тарышы. Ол Танаш бидің Балға, Балта, Көшебе, Тарышы болып таралатын төрт ұлының кенжесі. Тарышы Танаш бидің екінші әйелі Әлимадан туған.

Тарышының да және оның ұлы Смайылдың да есімдері шежіреде болмаса, көпшілікке танымал емес. Оның есесіне Смайылдан туған ұлдары Ақсары мен Күрсары есімдері ру атына айналып, шежіреге ғана емес, тарихи айналымға да енді. Ақсарыдан әлемге әйгілі ақын-композитор Біржан сал Қожағұлұлы өрбісе, Күрсарыдан он екі мың жылқы біткен Сағынай, ұлы әнші Ермек Бекмұханбетұлы Серкебаев тағы басқалары өрбіді.

"Күрсары Әлдебектей шешімді бол", -дейді Сегіз сері өзінің батасында.

Әлдебек шешеннің әкесі Сатай Алтайұлының төрт әйелінен алты ұлы болған. Әлдебек би Сатайдың бәйбішесінен туған тұңғышы әрі бір анадан жалғыз, екінші әйелінен Үкі, Жандос, Боқбасар, үшінші әйелінен Шонақа, төртінші әйелінен Жолбарыс. Жолбарысты ел арасында кейде "Естек" дейді. Өйткені оның шешесі башқұрт қызы екен. Бұл жерде Күрсары керей Сатай Алтайұлын шапырашты Сатай Текеұлымен, қыпшақ Сатай Көбегенұлымен, табын Сатай Жақсыбайұлымен шатастырмауды өтінемін. "Әке балаға сыншы"-дейді ғой. Сатай Алтайұлы ұлдарының бала күнінде оларға мынадай сипаттама беріпті: "Әлдебекті-дуалы ауыз, Үкіні-береке, Жандосты-үндемес, Боқбасарды-төбелес, Шонақаны-битбермес, Жолбарысты-қонақасы" -депті.

Сатай Алтайұлы патшалы Ресей армиясының капитаны И.Г. Андреевтің 1789 жылы басылған, одан соң екінші рет 1998 жылы Алматының "Ғылым" баспасынан шыққан "Описание средней орды киргиз-кайсаков" атты кітабінің 102-бетінде:"Волость Кульсары-кирейская, в которой старшина Шатай-мурза и Мурзагул-мурза. Подвластных оных почитается кибиток 70. Лучших людей кроме и жен до 250 человек. кочевье свое имеют смешано с прочими волостями по реке Иртыш от станцы Пяторыжского до крепости Железинской. Лошадьми и скотом весьма богаты", деп жазды.

Әлдебек би Сатайұлы жастайынан билікке араласып, ағайынның жоғын жоқтаған, бірақ үнемі әділ болған, сондықтан елі ерекше құрметтеп сыйлаған. Сатай Алтайұлынан туған Әлдебек мықты адам болмапты. Әлдебек шешен айтты деген өткір уытты, кесімді-шешімді шешен сөздер кезінде хатқа түспеген. Оның ел аузынан жазып алынған кейбір нұсқалары ғана бізге жетіп отыр. Әлдебек бидің "соқыр" атануына оның жасында бір бетіне аса қатерлі дерт күйдіргі шыққандықтан бір көзі тыртықтау екен. Хан сайланбаған Қасымның бір ызалы сөзінен кейін Әлдебек би Сатайұлының "соқыр" деген лақат аты қоса аталатын болыпты.

Әлдебек бидің Қасымды хан сайлануына қ болуы

Абылай хан қартайған шағында, яғни шамасы 1779-1780 жылдары би, болыс, ақсақалдарды ордасына шақыртыпты. Ондағы мақсаты өзінің қалмақ әйелінен туған баласы Қасым төрені орнына хан сайлатпақ еді. Сөйтіп, Бурабайда арнайы үй тіктіріп, исі қазақтың игі жақсыларын жинаған көрінеді. Сонда Әлдебек би шақырылғандардың ең соңынан келеді. Ол есіктен кіре жиналғандарға оң жағынан бастап қол беріп төрге жетеді. Төрде Қасым шалқасынан түсіп жатқан көрінеді. Әлдебек би қолын ұсынғанда Қасым басын көтерместен саусақтарын созыпты. Би үміткердің қолын қағып жіберіп, қатарға отырып әңгімеге кіріседі. Сонда тәкаппар әрі әкесі Абылайханның өзі ұсынғандықтан болар мейманасы тасыған Қасым төре:

-Уай, мынау: "Аттыға жол, жаяуға сөз бермей отырған соқырың кім өзі?-дегенде Әлдебек би бөгелместен:

Уа, менің атым Әлдебек,

Айтар сөзім әліде көп.

Келмей жатып сынадың,

Мәнісін айтшы не себеп.

Қарашаң жиылып хан сайлап,

Төбең көкке жеткендей.

Мен-менсініп сөйлейсің,

Сөзің тиді-ау кетпендей

Шалқаңнан жатып сөйлейсің.

Көт сүйегің өскендей

Тасыма, төрем, тасыма.

Тасыған жетер басыңа.

Бұл әдетті қоймасаң,

Сендей менмен төренің,

Жан жуымас қасына.

Жан-жағыңа қарашы,

Хан бір адам, қара көп.

Хан сайласам Қасым-ау,

Орта жүздің ішінде,

Сендей-сендей бала көп.

Атаң Абылай шақырды,

Хан сайла деп Қасымды.

Уа, сайламаймын Қасымды.

Хан болып елді ұстай ма,

Осындай долы, ашулы?

Кірсіз - көктегі ай,

Мінсіз - бір кұдай.

Әкең сенің сарт еді,

Шешең калмақ Құралай.

Екеуінен жаралған,

Бойыңа лас таралған.

Инабат жоқ, ұят жоқ,

Сенсің нағыз сүмырай! (ҚР ҰҒА ҒК, сирек қор)

Әлдебек бидің мына сөзіне қатты ашуланған ханзада садағына жармасқанда, көпшілік Қасымды тоқтатыпты. Қасымның мұндай өрескелдігіне шыдамаған Айтбай батыр:

- Уа, Қасым, не қыласың соқырға,

Соқыр бекер сөйлеп отыр ма

Тілді қалай бумақпыз.

Осындай жиын-топырда?

Нағашың қалмақ болғанда,

Әкең сенің сарт еді.

Мұны елден жасырма.

Жасырып кайда барасың,

Басынып сен құтырма! - дейді

Сөз өтіп бұрында ашуланып отырған Қасым одан сайын түтігіп: - Басына темір телпек киген мына тазың кім өзі? - дейді. Сонда Айтбай батыр:

Руым Ақжал болғанда,

Байкелтірдің баласы,

Атым Айтбай батырмын.

Өз бетіммен келгем жоқ,

Әкең Абылай шақырды,

"Хан сайла деп Қасымды".

Сайлауға келіп жатырмын,

Ел қорғаны батырға.

Келмей жатып ақырдың.

Қамалын бұзып қанша рет,

Жылқысын алып сонша рет,

Қалмаққа тізе батырдым.

Бізден кек алғың келді ме,

Нағашың қалмақ кәпірдің!

- дегенде Қасым орнынан атып тұрып, қылышын суырады. Көпшілік тағыда қойдырады. Осы жәйттен соң көп кешікпей-ақ хан Абылай жиналғандарды ордасына кіргізіп, Қасымды хан сайлау үшін келген ру басыларының, билер мен батырлардың пікірін білу үшін олардың сөзін тыңдайды. - Уа, жұртым, не дейсіңдер? - деп көпшілікке сөз бергенде, алдымен Айтбай шешен ортаға шығыпты:

- Уа, Абылай хан ием,

Бақытты туған адамның,

Артықта болар талабы.

Сайламаймын хандыққа,

Қасым деген балаңды.

Хан болғанмен айырмас,

Жақсы менен жаманды.

Шешіп төре бере алмас,

Адал менен харамды.

Сен сүйіп қатын қылғанмен,

Арғы тегі арамды!

Қанша айтқанмен "Ханда қырық кісінін ақылы бар" демекші Абылай бұл сөзге онша шамданбайды. Мәжілісті одан әрмен жалғастыра беріпті. - Тағы кім сөйлейді? - дегенде, енді Әлдебек шешен, қамшысын бүктеген күйі алға шығыпты:

- Уа, Абылай, хан ием,

Хан соқыр болса,

Халқы қор болады.

Қара соқыр болса,

Акылы мол болады.

Инабатты кісіден,

Хан сайласақ,

Көпке тиіп пайдасы,

Әділеті зор болар.

Тәкаппар кежір адамнан,

Хан сайласақ тақсыр-ау,

Қаһарын шашып халыққа,

Айдаһардай сор болады.

Қарауыл қойсак тырнадан,

Қиқу бастан кетер ме?

Түсінбеске айтқан зар,

Құлағынан өтер ме?

Қолқалама Қасымды,

Болмай жатып басынды.

Сынбасын сағың бекерге,

Көп сөйлетіп қайтесің,

Осы айтқаным бекер ме.

Әлдебек шешен осылай дегенде, өзге би, шешен, байлар, батырлар Айтбай мен Әлдебекті қуаттап, Қасымды хандыққа сайламай қояды.  Абылайдың орнына сол жолы хан болып, онын үлкен баласы Уәли сайланып кетеді .

Әлдебек бидің соқыр атануының себебі

Әлдебек би Сатайұлының "соқыр атануының негізгі себебі мынада: алдымен Әлдекеңнің көзі қитарлау болған. Көшпенді қазақтың күнкөрісі, әрі байлығының өлшемі мал болғаны аян. Сол малға жұғатын ауыр індетті ветеринария тілінде: "Сибирьская язва" деп екі-ақ сөзбен атаса, қазақша бұл індет төрт түлік малға ғана емес, адамға да жұғып зақымдайтын болғандықтан: адамға жұқса-"күйдіргі", ірі қарада -"қараталақ, тоғалаң" жылқыда -"жамандат", түйеде -"ақшелек, қарабез", қой мен ешкіде "ылаң, ұшпа" деп аталған. Жасында осындай ауыр дертке ұшырап, әупірімдеп әрең жазылған Әлдебек би қисайыңқырап бітсе керек. Сөйтіп, "Турасын айтқан туғанына жақпайды" дегендей, Әлдебек бидің әділ шешіміне разы болмағандар, оның өткір тіліне іліккендер, оны өздерінше мұқатып, "соқыр" атаған.

Әлдебек би туралы тарихи шындықты бұрмалаушылық

Шешендік сөздері көптеген жинақтарға енгізілген Әлдебек бидің есімі бір кітапта: "Қаракерей соқыр Абыздың баласы Әділбек", екіншісінде "Қаракерей соқыр Абыздың немересі Алдабек", үшінші кітапта: "Әлдебек Абызұлы", деп алуан түрлі жазылып жүр. Қазақ тарихында Найманның Қаракерей руынан шыққан ақылгөй қарт соқыр Абыздың болғаны рас. Кезінде Арғынның тобықты руынан шыққан жігіт Кебек пен Найманның Матай руынан шыққан қыз Еңліктің арасындағы сүйіспеншілік пен трагедиялық жағдай тарихта 1740 жылы болғаны анық. "Еңлік-Кебек" поэмасының желісінде қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов өзінің тырнақалды шығармасы "Еңлік-Кебек" пьесасын жазған. Пьесадағы басты бейненің бірі халқымыздың ақылгөй данасы Соқыр Абыз екені аян. Бірақ, бұлардың Әлдебек би Сатайұлына ешқандай қатысы жоқ .

Әлдебек бидің ұрпақтары

Әлдебек би Сатайұлының өз буынынан Шопа, Қаумен, Сасық, Майдан есімді төрт ұлы болған. Ағайынды төртеуден өрбіген ұрпақ баршылық. Бидің тұңғышы Шопаның шөпшегі Сәлмен Зекенұлы Секербаев өзінің атақонысында Аманкелді ауылдық округінің әкімі болды. Майданынан тараған бір ұрпағы Шиябиден Қойшыбаев біз Шияп дейтінбіз. КазМУ-ды бітірген талантты журналист еді. Кезінде Қазақ радиосында қызмет атқарған. Шиябиден Қойшыбаев 1974 жылы 35 жасында кенеттен қайтыс болды. Әлдебек би туралы мәліметтерді қағаз бетіне түсіруші - бидің інісі Үкінің ұрпағы Рәшат Иманұлы. Рәшат орта мектептен кейін С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген. Тауман Амандосов, Әбілпайыз Ыдырысов тағы басқа ұстаздардан тәлім алған. Әлдебек бидің өзінен және бауырларынан тараған тағы басқа да ұрпақтары бүгінде Астана, Көкшетау, Павлодар қалалары мен Уәлиханов ауданы Амангелді ауылында тұрып жатыр.

Әлдебек бидің мүсіні

2004 жылы 4 тамыз Ақмола облыстық сотының сол кездегі төрағасы Ө.С. Қожабаевтың бастауымен және облыстық М.М. Ғибәділовтың көмегімен Әлдебек би Сатайұлының мүсіні Ақмола облыстық сотының ғимаратына орнатылды. Кейін М.М. Ғибәділовтың жетекшілігімен сот ғимаратында мұражай ұйымдастырылып Әлдебек бидің мүсіні сонда орналастырылды. Сонымен қатар Уәлиханов ауданы Кішкенекөлдегі аудандық сот ғимаратына да Әлдебек бидің мүсіні орнатылған.