Әлпештеу фольклоры

ӘЛПЕШТЕУ ФОЛЬКЛОРЫ Нәрестенiң шыр етiп дүниеге келгеннен бастап өмiр әнi мен халық жырын құлағына сiңiрiп өсетiнi анық. Ата-ананың сәбидi жүрегi елжiрей сүюi, әлпештеп, аялап, бағып-қағуы барлығы да жыр тiлiмен өрнектелiп, музыка әуенiмен сүйемелденiп отырады. Халықтың тұрмыстық тәжiрибесiнде сәбидiң әрбiр өмiрлiк қадамы назардан тыс қалмай дәстүрлi түрде әрқилы ырымдармен аталып өтiп отырады және олардың барлығы өнер тiлiмен өрнектелiп келедi. Яғни, ата-ана баланың ауру-сырқаудан аман, денсаулығының мықты болып өсуiн ғана ойластырмайды, бөбектiң рухани жан дүниесiнiң де үйлесiмдi дамуын, өз қоғамына лайық тәрбиелi азамат болып ер жетуiн де алғашқы сәттен басты назарда ұстайды. Мiне, халықтың дәстүрлi мәдениетiнде осы мақсатта туып, күнделiктi отбасы тұрмысында кең қанат жайған халық поэзиясының үлгiлерiн фольклортану ғылымында әлпештеу фольклоры немесе поэзиясы (поэзия пестования) деп топтастыру қалыптасқан. Бұл шығармаларды тудырушылар да, орындаушылар да ересектер, сондықтан да бiр ғалымдар оларды балалар фольклорының құрамына жатқызбаса, екiншi бiреуi бұл өлеңдердiң таза балаларға арналып айтылатындығын, тәрбиелiк қызметiн ескере отырып, оларды балалар фольклорының бiр саласы ретiнде қарастыру қажет, – деген пiкiрдi алдыға тартады. Кейiнгi зерттеушiлер еңбектерiнде осы соңғы тұжырым кең қолдау тауып, өрiстетiле дамытылуда. Генетикалық принциптi басшылыққа алушылар бұл жырлардың «үлкендердiң балаларға арнап айтатын шығармалары» («произведения, исполняемые взрослыми для детей») немесе «аналар жыры» («материнская поэзия») деп атаса, функционалды принципке сүйенушiлер «әлпештеу фольклоры» (поэзиясы) деп атап жүр. Зерттеушiлер арасында принциптi айырмашылық болмағанымен де, әлпештеу фольклорын iшкi жанрлық түрлерге бөлуде де кейбiр пiкiр ауытқушылықтар жоқ емес. О.И.Капица, В.П.Аникин, А.А.Каев, М.Н.Мельников сияқты ғалымдар әлпештеу поэзиясын: бесiк жырлары, мәпелеу жырлары (пестушки), уату-алдарқату жырлары (потешки), қызықтамалар (прибаутки) деп анықтаса, ендi бiр зерттеушiлер осы пiкiрдi негiзге ала отырып, ұлттық материалдар ерекшелiктерiне орай жаңаша пайымдаулар да ұсынады. Мысалы, Р.А.Хашба абхаз халқы әлпештеу поэзиясының iшкi құрамын: «Ол (әлпештеу фольклоры К.I.) өзiнiң құрамына бесiк жыры, уату-алдарқату жырлары, арнау тiлек өлеңдерi (приговорки), ермек өлеңдерi (забавы), өтiрiк өлеңдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар сияқты жырларды қамтиды» -, деп сараласа, Р.Ф.Ягафаров татар әлпештеу жырларын бесiк жырлары, мәпелеу жырлары (пестушки), уату-алдарқату жырлары (потешки) деп үшке ғана жiктейдi. Ал өзбек балалар поэзиясын зерттеушi А.Сафаров әлпештеу поэзиясын «бесiк жырлары және аналардың айналып-толғану жырлары» («песни материнской любви») деп екi үлкен топқа бөле келiп, бiрiншi топқа бесiк жырлары мен бата-тiлек өлеңдерiн (благопожелания), екiншi топқа мәпелеу (эркаламалар), уату-алдарқату жырларын (овутмачаклар), қызықтамаларды (кизикмачлар) жатқызады. ХIХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап халық мұрасы жанашырларының қамқор қолымен там-тұмдап жиналып, бүгiнде назар аударарлық көлемдi дәрежеге жеткен қазақ әлпештеу жырларының табиғатына зерделей үңiлсек, жоғарыда ғалымдар көрсеткен басты сипаттардың анық танылатындығына көз жеткiзу қиын емес. Мәселен, бесiк жыры, мәпелеу жырлары (пестушки), уату-алдарқату жырларының атқаратын қызметi де, мазмұндық құрылымы да барлық халықтарда ұқсас келедi. Сондықтан да бұл iшкi жанрлық топтар қазақ әлпештеу поэзиясына да тән. Сонымен қоса, қазақ әлпештеу поэзиясының құрамында бесiк жыры мен мәпелеу (потешки), уату-алдарқату жырларынан (пестушки) өзiнше ерек тұратын тағы бiр сала өлеңдер бар. Бұл өлеңдердiң мазмұнында балаға бата беру, тiлек тiлеу сарыны басым болса, орындалу мәнерi де жоғарыдағы жырлардан басқашарақ. Олар әрқашан бала өмiрiне байланысты дәстүрлi ғұрыптарға (бесiкке салу, қырқынан шығару, алғаш киiм кигiзу, тұсауын кесу, тоқымын қағу т.б.) байланысты орындалады. Бұл әрине, қазақ халқына ғана тән ерек қасиет емес, белгiлi бiр қоғамдық кезеңде әр халық бастан кешiретiн заңды құбылыс. Мұндай әдет-ғұрыпқа байланысты ғұрыптар орыс халқында да бар екендiгiн айта келiп, Ю.Г. Круглов «Өкiнiшке орай, сәбилерге қатысты ғұрыптар әлi жете зерттелген жоқ. Мәселен, сәбидiң алғаш тiс жаруына, қарын шашын алуға қатысты ғұрыптар көпке мәлiм. Казактарда (орыс-казактар.К.I.) баланы алғаш атқа мiнгiзуге қатысты ғұрып бертiнге дейiн сақталған» , – деп оларға назар аударылмай келе жатқандығына өкiнiш бiлдiредi. Ал қазақ халқында мұндай әдет-ғұрыптар күнi кешеге дейiн өмiр сүрiп келдi, кейбiрiнiң ұшқыны қазiр де бар. Өзбек балалар фольклорындағы осы тәрiздес өлеңдердi А.Сафаров та бата-тiлек өлеңдерi (благопожелания) деп жеке топтайды. Қолымызға жинақталған мәлiметтердi саралай келiп, бiз оларды «сәбилiк ғұрып жырлары» деп атадық. Өйткенi бұл топтағы жырлардың басқа әлпештеу жырларынан ерекшеленетiн негiзгi қасиетi – халықтың бала өмiрiне байланысты түрлi ғұрыптармен байланысып келетiндiгiнде. Бұл орайда әйгiлi фольклоршы В.Я.Пропптың: «Бiз жанр деп тұтас поэтикалық жүйесiмен, тұрмыстық мiндетiмен, орындалу мәнерi және музыкалық құрылымымен тұтасқан шығармалар жиынтығын түсiнемiз. ...Ғұрыптық поэзияны зерттеуде оның тұрмыстық қызметiн ескеру аса маңызды шарт болып табылады» , – деген пiкiрiн есте нық ұстауға тура келедi. Сонымен қазақ әлпештеу поэзиясының iшкi жанрлық сарасы мына төмендегiдей: Бесiк жыры, сәбилiк ғұрып жырлары, мәпелеу жырлары (пестушки), уату-алдарқату жырлары (потешки). ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: Кенжехан Ісләмжанұлы. Рухани уыз. - Алматы, 2008 ISBN 978-601-7010-06-5