Әл-Хәкім әт-Тирмизи

Тирмизи, әл-Хәкім Әбу Абдаллах Мұхаммед б. Әли (туған-өлген жылы белгісіз) – 9 ғасырда өмір сүрген шығыс Иран сопылығының көрнекті өкілі. Термез қаласында дүниеге келген.

Әл-Хәкім әт-Тирмизи араб.: الحكيم الترمذي‎
Туғандағы есімі:	Мұхаммед ибн Әли ибн әл-Хусейн әт-Тирмизи
Лауазымдары мен атақтары:	Әл-Хаким (қаз. данышпан)
Мансаптары:	Суфисттік философ
Туған күні:	755 ж. қаңтардың 01 (755—01—01) Термез
Қайтыс болған күні:	869 қаңтар 01 Термез
Әкесі:	Әли ибн әл-Хусейн
Мазһабы, ағымы:	сүннит, суфий, ханафит
Ұстаздары:	Әбу Тұраб ан-Нахшаби, Ахмад ибн Хадравайхи, Яхья әл-Жалал және т.б.
Шәкірттері:	Әбу Әли әл-Жүзхани, Әбу Бакр әл-Уаррақа және т.б.
Еңбектері, шығармалары:	Илал әш-Шариа, Хатм әл-Әулия

Өмірбаяны

«Өмірбаяны» бойынша, сегіз жасынан бастап діни оқулы зор ыждаһатпен оқиды. 28 жасқа толғанда Меккеге барды. Қажылықтан оралған соң ат-Тирмизи сопылық жолына түседі: адамдар дай оқшау жүретін болды, мистик, трактаттарды оқып үйренеді. Оның сопылық ұстаздарының арасына белгілі хорасандық шейх Әбу Тұраба ан-Нахшаби, Йахия әл-Жалла, Ахмед б. Хадрабайхы, т.б. бар. ат-Тирмизидің тағдыры оның әйелімен тығыз байланысты болды, өйткені ол күйеуінің көзқарастарын толық құптады. ат-Тирмизидің уағыздары мен шығармалары, өзгелерінен бұрын «Илал аш-шариа и Хатым әл-әулийа» еңбегі мұсылмандық салт, «Құдайға деген махаббат», мистиканың әртүрлі дәрежелері «Пайғамбарлардың мөрімен» қатар қасиеттер салатын «мөр белгі» туралы айтқан пікірлері факихтер мен билік иелерінің наразылығын тудырды. Қуғыннан бас сауғалап, ол Балқыма, одан кейін Нишапурға кетуге мәжбүр болды, сол жақтан өзіне көптеген жақтастар тапты. Саяси ахуалдың өзгеруіне байланысты ат-Тирмизи туған қаласына қайтып оралып, шәкірттері мен ізбасарларының ортасында қайтыс болды.

Тарихтағы орны

Сопылық ілім тарихындағы ат-Тирмизидің орны, негізінен, оның шығармаларымен анықталады, ал олардың жалпы саны сексенге жуық. Оларда «жан», оның «жағдайы» мен «қозғалысы» туралы, адамның өзін-өзі жетілдіру мен құмарлық нәпсісін тежеу, тазару үшін қиналу, т.б. туралы баяндаған ілімдері кейінгі сопылық психологиясына қатты ықпал етті. Ол адамның қабілеті қабылдай алатын ілім - мистикалық «гносис» деп есептеді, оны адамдардың жүрегіне қамалған «Құдай нұрымен» тең нәрсе деп қарады. Егер ілімді оқу арқылы меңгеруге мүмкін болса, марифа - Құдайлық өз сүйген құпына сыйлайтын мейірі. Ілімнің қолдану аясы мен уақыты шектеулі, ал марифаға ешқандай шек қойылмайды. «Гносиске» тек жаны тіршіліктегі, дағдыларынан тазарған және ниеті Құдайға бағытталған адамдардың ғана қолы жетпек. Ондай адамдарды ат-Тирмизи сопышылдықтың «қасиеттері» деп есептеді. Олар басқа дінге сенушілерден дәл осы «гносис» арқылы ажыратылды. Әулие жайындағы сопылық пікірді бірінші рет теориялық негіздеген, іс жүзінде оны «құқық» жағынан «елшілермен» және «Пайғамбарлық» пен «әулиеліктің» бір-бірімен байланысы, сопышылдықтағы «әулиелердің» иерархиясы туралы идеялары ибн Арабидің еңбектерінде өз жалғасын табады, ол өз шығармаларына ат-Тирмизидің трактаттарынан көлемді үзінділер енгізіл отырды.

Зерттеушілер ат-Тирмизи будда, христиан және манихей ілімдерімен таныс болғанын оның еңбектерінен байқауға болады, дейді. Білімінің тереңдігі мен көзкарасының кеңдігін лайықты бағалай отырып, оны замандастары данышпан деген құрметті есіммен атайды.