Түрген шатқалы
Түрген шатқалы – Іле Алатауының ең ұзын әрі кең шатқалы.
| Түрген шатқалы | |
 | |
| Түрген шатқалының "Аюлы" (Медвежий) сарқырамасы тұсындағы қырқалар. | |
| Орналасуы | |
|---|---|
| 43°19′27″ с. е. 77°40′24″ ш. б. / 43.32417° с. е. 77.67333° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 43°19′27″ с. е. 77°40′24″ ш. б. / 43.32417° с. е. 77.67333° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Ел |  Қазақстан |
| Аймақ | Алматы облысы |
| Тау жүйесі | Іле Алатауы |
Басқа мағыналар үшін Түрген деген бетті қараңыз.Географиялық орны өңдеу
Шатқал Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы, Түрген ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай шамамен 11 км-дей, Алматы қаласынан шығысқа қарай тас жол бойымен 70 км-дей жерден басталады.
Сипаты өңдеу
Түрген шатқалы Іле Алатауының басты жотасының теріскей бөктерлерінен басталып 49 км-дей созылып жатыр. Шатқалдың солтүстік-шығыс шекарасы Сарытау жотасынан басталып, қырқалар арқылы Асы үстіртінен дейін жалғасады. Қырқалар Қараш жотасынан солтүстікке қарай, жотаның оңтүстік-батыс және батыс бөктерлерін бойлай Іле аңғарына дейін созылады. Шатқалдың Теріскенсу өзенінен Батан шатқалына дейінгі бөлігі тар әрі терең, оның тереңдігі кейбір жерлерінде бір 1,5 км-ге жетеді. Түрген шатқалын Есік шатқалынан Есік сілемі бөліп жатыр.
Өсімдіктері мен жануарлар дүниесі өңдеу
Шатқалда құрғақшылыққа төзімді Семенов үйеңкісі, Мушкетов түйесіңірі, жабайы өрік ағашы, Сиверс алма ағашы, қайың мен терек, қылқанжапырақтылардың түрлері, оның ішінде шырша қаулап өседі. Түргенде бұталы өсімдіктерден қарақат, бөріқарақат, таңқурай, бүлдірген, қойбүлдірген, итмұрын т.б. өседі. Жануарлардан қоян, борсық, тиын, қабан, тауешкі, қасқыр, аю және жылан мен құстың түрлерін кездестіруге болады.
Су жүйесі және сарқырамалары өңдеу
Іле Алатауының мұздықтарынан бастау алатын екі ірі - Шың Түрген және Кіші Түрген өзендерінің түйіскен жерінен басталатын Түрген өзені шатқал бойымен ағып өтеді. Өзенге шатқалдың ортаңғы бөлігінде оң жағынан атауы жоқ бір тармақ келіп құяды, онда "Аюлы" (Медвежий) сарқырамасы орналасқан, ал одан төменірек сол жағында Теріскенсу өзенінің тармағы қосылады. Құбылмалы бақтақ балық шаруашылығынан жоғары, сол жағынан шағын атаусыз тағы бір тармақ келіп құяды. Шатқал бойында "Аюлы" (Медвежий), "Қайрақты", "Скалистый" және т.б. , барлығы 7 сарқырама бар.
"Аюлы" сарқырамасы (биіктігі 30 метр) жасыл шыршалар және шыңдар арасындағы бейнелі орында орналасқан. Шатқалдағы шыңдар жер сілкінісі кезінде бөлініп, мұзды кезеңге дейінгі іздерді сақтаған. “Аюлы” сарқырамасына баратын көпірден жоғары 300 метрде “сұлулық көзі” мұзды бұлақты суымен бұлақ орналасқан.
"Қайрақ" сарқырамасы орманшылықтан 3 сағаттық жерде орналасқан. Негізгі ағынның құлау биіктігі – 40 м, ал егер барлық шоңғалдарды қосса жалпы ұзындығы – 74 м. Шамамен 10 мың жыл бұрын Түрген Бозгүл өзенінің оң саласы жартастағы туннельді жарып өтіп, Іле Алатауындағы ең күшті және ерекше сарқыраманы құрады. Қайрақ сарқырамасы Іле-Қарағай шатқалындағы Іле Алатауы тау сілемінің солтүстік беткейінде орналасқан. Сарқырама теңіз деңгейінен 2130 м биіктікте орналасқан. Су құлауының биіктігі шамамен 55 метр, рапидтермен - 74 м. Биіктігі бойынша Солтүстік Америкадағы әйгілі Ниагара сарқырамасынан (53) асады. Сарқыраманың атауы кездейсоқ емес. Қайрақ - қазақ тілінен аударғанда, шатқалға тура жол.
Әдебиет өңдеу
- Қайрақ / Алматы облысы // Топонимика Казахстана : Энциклопедический справочник / гл. ред. К. Байгабулова; ред. Л. Антохина. — Алматы : "АРУНА" баспасы, 2010. — С. 182. - 5000