Қазақстанда шығарылған мал тұқымдары

Қазақ жылқысы

Салт міну, жүк тасу, ет пен қымыз алу үшін өсірілетін жергілікті тұқым. Ауа райының қолайсыз жағдайына төзімді, жем-шөп талғамайтын, үнемі далада тебіндеп жайылатын мал. Басы үлкен, кең сағақты, мойыны жуандау, етті, тұрқы ұзын, кеудесі кең, жоны жалпақ, сауырлы, аяқтары өте мықты, сүйекті, жал-құйрығы қалың əрі ұзын, денесі тығыз, етті келеді. Күзде тез семіреді. Қазақ жылқысының торы, жирен, сонымен қатар қара, құла, сұр, көк түстілері де жиі кездеседі. Қазақ жылқысы ұшқыр жүйрік болмағанымен, алыс жолға өте шыдамды. Олар тəулігіне 300 шақырымдай жол жүре алады, ал 100 шақырымды 4 сағаттай уақытта шауып өтеді. Түрікмен , моңғол , солтүстік аймақтардың орман жылқыларымен будандастыру нəтижесінде «Қазақ жылқысы» тұқымының бірнеше тармақтары алынған.

Жабы жылқысы

Жaбының денесі ірі, басы дөрекілеу, мойны қысқа, омыраулы, кеудесі кең, жоны жалпақ, сауырлы; құйрық-жалы қалың əрі ұзын; денесі тығыз əрі етті келеді. Əдетте, жабылар торы немесе жирен, сұр көк түсті болады, қара түстісі сирек кездеседі. Алыс жолға төзімді. Салт мінуге де, жегуге де ыңғайлы. Олар Қазақстанның оңтүстік-батыс жəне оңтүстік-шығыс өңірлерінде өсіріледі.

Адай жылқысы

Бойы биік, мойны ұзындау, шоқтығы биік, арқасы түзу, сауыры ұзын əрі солыңқы, аяғы жуан (бірақ етсіз) болады. Суық пен ыстыққа төзімді, қысы-жазы жайылымда жүреді, күтім талғамайды. Адай жылқысы Қазақстанның Атырау облысында өсіріледі.

Көшім жылқысы

Ет-сүт бағытындағы, мініп-жегуге арналған жылқы тұқымы. Көшім жылқысы қазақ жылқысын орлов, орыс желісті жəне таза қанды салт мініс дон жылқысы айғырларымен шағылыстырып, олардың буданын «өзара» сұрыптау арқылы Батыс Қазақстанның жылқы зауыттарында шығарылған. Бұлар қазақ жылқысынан едəуір ірі, бітімі шымыр, басы үлкен, мойыны тым ұзын емес, шоқтығы биік, əдемі, кеудесі кең, қабырғасы шеңберленіп біткен, жаялы, белді (кейде қайқы бел келетіндері де бар), сүйегі берік, жұмысқа төзімді, тебіндетіп бағуға жақсы бейімделген. Түсі қоңыр, торы, жирен жəне күрең болып келеді. Биелері сүтті болады.

Қостанай жылқысы

Қазақстанның Қостанай , Майкөл жəне Ресейдің Троицк жылқы зауыттарында қазақ жылқысының биесін қалмақ, дон, стрелец, орлов-растопчин, ағылшын-араб, таза қанды салт мініс жылқыларының айғырларымен будандастыру нəтижесінде шығарылған тұқым. Жеке қолтұқым ретінде 1951 жылы тіркелді. Олар негізгі, мініс, дала жылқысы деп үш тұқымдық топқа бөлінеді. Қостанай жылқысының бітімі дала жылқысына тəн шымыр, сүйегі ірі, бұлшық еттері жақсы дамыған; аяғы сіңірлі, тұяғы берік; мініске де, жегіске де төзімді; түсі, көбінесе, жирен кейде торы, құла, қара болып келеді. Қостанай жылқысы Қостанай , Павлодар , Ақмола жəне Солтүстік Қазақстан облыстарында таралған.

Ақбас сиыры

Сиырдың етті тұқымы. Қазақ жəне қалмақ сиырларын герефорд бұқасымен будандастыру арқылы 1932 – 50 жылдары Қазақстан мен Ресейде шығарылған. Бұл тұқым республиканың далалы жəне шөлейт аудандарының табиғи жағдайына бейімделген. Түсі қызыл, басы мен құйрығының ұшы, əукесі, бауыры мен сирағы ақ болады. Етті малға тəн белгілері өте айқын, тез жетіледі. Кеудесі кең, етті, аяқтары қысқа, берік келеді. Сақа бұқасы орта есеппен 800 – 900 кг, сиыры 450 – 500 кг тартады.

Алатау сиыры

Сүтті, етті сиыр тұқымы. Ол Қазақстан мен Қырғызстанның жергілікті сиырын швиц жəне кострома сиырымен будандастыру арқылы шығарылған. Жаңа қолтұқым ретінде 1950 жылы мойындалды. Алатау сиырының түсі, негізінен, қоңыр, ал дене құрылысы швиц сиырына ұқсас болады, басы үлкен, мойыны жалпақ, етті, арқасы мен белі түзу, кеудесі кең, сандары білеуленген, сирақтары ұзын, түзу, тұяқтары мықты келеді. Орта есеппен жылына 2800 – 3500 кг сүт береді. Алатау сиыры Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарының бірқатар аудандарында өсіріледі.

Əулиеата сиыры

Сиырдың сүтті тұқымы. Қазақстандағы жергілікті сиырды голланд бұқасымен будандастыру арқылы алынған. 1952 жылдан жеке сиыр қолтұқымы болып саналады. Түсі қара немесе қара ала болып келеді, кейде қара құлақты, қара төбел ақ сиырлар да кездеседі. Əулиеата сиыры жергілікті жердің ауа райына тез бейімделеді. Тұрқы шымыр, ұзын жіңішке мойынды, кеудесі шығыңқы, етсіз келеді. Əрбір сауын сиыр жылына орта есеппен 3500 – 4000 кг шамасында сүт береді. Əулиеата сиыры Түркістан облысының шаруашылықтарында өсіріледі.

Əулиекөл сиыры

Сиырдың етті тұқымы. Ол қазақтың ақбас сиыры тұқымын абердин-ангус жəне шароле тұқымдарымен будандастыру жолымен алынған. Əулиекөл сиыры тез жетілгіш, жергілікті жағдайларға тез бейімделгіш келеді. Қыста жүні қалың өседі, қатал ауа райына көнбіс болады. Түсі – ақшыл сұр. Қазақстанның солтүстік аудандарында өсіріледі.

Қылшық жүнді құйрықты қойы (шүлен)

Ет-май өндіру бағытында шығарылған ежелгі қой тұқымы. Дене пішіні бір-біріне ұқсас, тек өнімділігіне жəне өсірілетін өңіріне қарай бөлінетін 22 тармағы белгілі. Дене бітіміне байланысты 3 топқа бөлінеді. Iрілеріне: еділбай, қостанай, терісаққан, ырғыз-шалқар, бағаналы, бесата, т.б.; орташаларына: торғай, сарысу, шу, қарқаралы, т.б.; ұсақтарына: мерке, жетісу, ертіс, түрікмен-шымкент, т.б. тармақтары жатады. Бұл тармақтардың ішіндегі дене бітімі мығым, ет-жүн түсімі жоғары, түбіті қалыңырағы – еділбай қойы. Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы – дене бітімі шымыр, сүйегі берік, басы орташа, тұмсығы түзу не сəл дөңестеу, мойыны аса ұзын емес, кеудесі кең, жоталы, сирақтары ұзын, тұяқтары өте мықты тұқым. Бұлардың түсі, көбінесе, қоңыр, қызғылт сары, көк жəне қара болады. Қазақстанның барлық облыстарында өсіріледі.

Еділбай қойы

Ет-май өндіру бағытында өсірілетін қылшық жүнді, құйрықты қазақы қой тұқымының бір түрі. ХІХ ғасырдың аяғында Еділ-Жайық бойынан тараған. Құрғақ жəне шөлейт аймақтарда өсіруге бейімделген. Түсі бозғылт, қызыл қоңыр, көбінесе, қара болады. Дене бітімі мығым, басы үлкен, тұрқы ұзын, жоталы, кеудесі кең, құйрығы үлкен. Еділбай қойы өсімтал келеді, тез ет алады. Жүн түсімі де басқа құйрықты қой тұқымдарынан жоғары. Еділбай қойы құйрықты қазақы қой тұқымдарын жақсарту үшін пайдаланылады. Көбінесе, Батыс Қазақстан , Қарағанды облыстарында өсіріледі.

Ұяң жүнді құйрықты қойы

Ет, май, жүн бағытындағы қой тұқымы. Еділбай қойы қошқарымен жақсартылған қазақтың қылшық жүнді жергілікті құйрық-ты қой саулықтарын сараджа, дегерес етті-жүнді жəне тəжік қойы қошқарларымен күрделі будандастыру арқылы 1994 жылы шығарылған. Шөл, шөлейт жəне құрғақ дала аймақтарында өсіруге жақсы бейімделген, жыл бойы дерлік жайылымда бағылады. Түсі, көбінесе, қоңыр, қызғылт сары, ішінара көк, сұр, ақ түстілері де кездеседі. Бітімі шымыр, сүйегі мықты, тұлғасы орташадан жоғары, жоталы, кеудесі кең, құйрығы үлкен, жүні ұяң, ақ жəне ақшыл түсті келеді. Қойдың бұл қолтұқымы Ақтөбе, Қарағанды, Шығыс Қазақстан жəне Алматы облысы шаруашылықтарында өсіріледі.

Арқар-мериносы

Биязы жүнді қой тұқымы. 1934 – 50 жылдары биязы жүнді жаңа кавказдық типтегі рамбулье жəне прекос саулықтарын жабайы арқармен қолдан ұрықтандыру нəтижесінде алынды. Бұл қой тұқымы биік тау жайылымдарында бағуға өте ыңғайлы. Кейінірек жүн сапасын одан əрі жақсарту мақсатында асыл тұқымды малдардың бір бөлігіне Аустралия мериностарының қаны құйылды.

Оңтүстік меринос

Жүн, ет өндіру бағытында өсірілетін қой тұқымы. Еліміздің оңтүстік өңірлерінің шөл, шөлейт жəне таулы аймақтарының құбылмалы табиғат жағдайларына жақсы бейімделген. Бұл тұқымды 1932 – 66 жылдары Қазақ қой шаруашылығы технологиялық ғылыми-зерттеу институты шығарды. Ол жергілікті қылшық жүнді құйрықты қойларды кавказ, алтай, ставрополь, грозный жəне кеңес мериносы қой тұқымдарымен күрделі будандастыру нəтижесінде алынған. Кейінгі кезде жүн өнімділігінің сапасы мен түсімін арттыру мақсатында алынған қой тұқымы аустралия мериностарымен будандастырылды. Қой тұқымы Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының шаруашылықтарында өсіріледі.

Биязы жүнді қой

Ет, жүн өндіру бағытында өсірілетін қой тұқымы. 1931 – 46 жылдары жергілікті қазақтың құйрықты саулықтарын прекос жəне «америка рамбульесі» қошқарларымен будандастыру нəтижесінде алынған. Кейіннен жүн сапасын жақсарту мақсатында аскания, алтай, грозный, аустралия мериностары жəне полварс тұқымдарының қошқарларымен кіріспе будандастырып, етті-жүнді бағытта алынған бұл қой тұқымы Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы таулы жəне шөлейтті аймақтардың жайылым жағдайларына жақсы бейімделген

Биязылау ұзын жүнді қой

Ет, жүн өндіру бағытында өсірілетін қой тұқымы. Бұл тұқымды 1962 – 94 жылдары Тəжірибелік биология институтының ғалымдары жергілікті қойлардың 5 тұқымын будандастыру арқылы шығарған. Алғашқы үлгі ретінде қазақы биязы жүнді қой тұқымдарының саулығын шетелдік етті, ұзын жүнді линкольн, ром-ни-марш, бордер-лейстер жəне тяньшань қой тұқымдарының қошқарларымен будандастырды. Бұдан алынған күрделі будандар əрі қарай «өз-өзімен» өсіру арқылы көбейтілді. Қойдың дене бітімі мықты, қошқарлары, көбінесе, мүйізсіз келеді.

Дереккөздер

«Сен білесің бе?» энциклопедиясы./Құраст.: Қ.Ж. Райымбеков, Қ.Т. Байғабылова. – Алматы: «Аруна» баспасы. – 700 бет. ISBN 9965-26-407-4