Абайдың хат өлеңдері мен жоқтау жырлары

Абай поэзиясында мазмұны, тақырыбы, жанрлық және стильдік ерекшелігі жағынан оқшау тұрған бір топ өлеңдер - інісі Оспан мен баласы Әбдірахманға арналған жырлар. Оларды Мұхтар Әуезов «Бас қайғысымен байланысты жоқтау жыры» деп атаған.

Абайдың Оспанға арнаған үш өлеңі тақырыбы жағынан біртүтас көрінсе де, құрылыс-қалпы, жанрлық түрі жағынан бірдей емес. «Жайнаған туың жығылмай...» деп басталатын өлең Оспан өліміне байланысты көңіл білдіру түрінде жазылса, «Кешегі Оспан...» деп басталатын екі өлеңі, оны еске алып, мінездеген өлеңдетуге лайық. Алдыңғы өлеңнің мазмұны да, ойды көтеріңкі леппен бейнелеп, өрнектеп жеткізу мәнері де, тіпті: «Жайнаған туың жығылмай, Жасқанып жаудан тығылмай, Жасаулы жаудан бұрылмай, Жаужүрек жомарт құбылмай...» - деп, осы үлгіде барлық тармақты бас жағынан бірыңғай үйлестіріп келтіруі - бәрі де өзгеше, тосын бір тәсіл тапқандықты байқатады. Өлімге қайғыру сарыны мүлде жоқ дерліктей, бастан-аяқ мадақ өлең түрінде келіп, соңы «Жақсы өліпсің, япырмай» деп бітеді. Бұл, әрине, өзгеше айту тәсілі. Қайғы үстінде көңілге медеу боларлық көтеріңкі сарынды күшейту үшін солай еткен. «Кешегі Оспан...», «Кешегі Оспан ағасы...» дейтін өлеңдерде Оспанның турашыл өр мінезін, адалдығын, ашық қол, жомарттығын басқаға өнеге етіп айтады. Қайғы-мұңға берілуден гөрі, жақсы қасиетін сүйсіне айтуы әлдеқайда күштірек. Мұны «Кешегі Оспан» деп басталатын өлеңінен байқаймыз. Мазмұны сәйкес, орайлас өлеңнің сөз ырғағы, екпінділік ағымы да жеңіл келеді:

«Кешегі Оспан - Бір бөлек жан,

Үйі - базар, түзі - той.

Ақша, нәрсе

Ала берсе,

Ат та мінсе,

көнді ғой.

Жауға мылтық,

Досқа ынтық,

Жан асар ма осыдан?

Қорықпай өтті,

Жанға жетті,

Арман етті досынан».

Әбдірахманға арналған өлеңдерді тұтас алып қарастырсақ, бұларда ақынның нақтылы жағдайдағы көңіл күйі, жан күйзелісі, қайғысы поэзияда үнемі кездесетін көріктеп, өңдеп айту жағы аз болып, жүректі жарып шыққан қалпында тікелей көрінетінін байқар едік. Дегенмен, бұл жағынан алғанда, өлеңдер түгелдей біркелкі емес. Сондықтан Әбдірахманға арналған өлеңдерді екі топқа бөліп қараған орынды. Алғашқы топқа жататындары - ол науқастанып емханада, нақтылы өмірлік жағдайда жазылып, ез атынан немесе Кәкітай атынан жолданған «Я, кұдай, бере көр...», «Алланың рахматын...», «Тілім саған айтайын...», «Көзімнің нұрысыз...» деп басталатын өлеңдер. Бұлар өлең түрінде жазылғанымен, алдымен тура мағынасындағы хаттың дәл езі деуге лайық. Яғни, оларда көркем туындыға тән ойдан қосылған ештеңе жоқ. Жинақтап, жалпы өмірде болатын жағдайды көрсету мақсатымен жазылатын хат түріндегі өлеңнен бұлардың айырмасы, міне, осында. Алайда, өлеңге тән көркемділік, бейнелілік сипаттар да анық байқалады. Ақынның науқас баласының халіне ортақ болып, тағат таппай қиналған сәттеріндегі жүрек сезімі, оның тезірек ауыр дерттен айығуына, жазылып шығуына сенім білдіріп жігерлендірген сөздерімен жалғасып, бір үміт, бір қайғы араласып келіп отырады. Екінші топ өлеңдер Әбдірахман қайтыс болғанда оның мезгілсіз қазасына қайғыру үстінде шығарылған «Арғы атасы қажы еді...», «Кешегі өткен ер Әбіш...», «Тұл бойың ұят-ар едің...», «Жиырма жеті жасында...», «Талаптың мініп тұлпарын...», «Орынсызды айтпаған...», «Бермеген кұлға, қайтесің...» секілді өлеңдер. Бұлар - жоқтау өлең үлгісіне жақын. Сондықтан қайғы, зарға толы болып келсе де, Әбіштің адамгершілік қасиеттерін көңілге медеу етіп, сабырлылық қылу - бұл өлеңдердегі күшті сарын деуге болады. Сонымен қатар жоқтау өлеңдердегі дәстүрлі болған өмірден өткен асыл азаматтың жақсы қасиеттерін сипаттау жағы да басым жатыр. Абай Әбдірахманның адалдығын, адамгершілігін, талабының зор екенін, жігерлілігін, ғылым үйренуге ерекше ынталылығын тебірене жыр етеді. Жанын күйзелткен өкінішін: «Құйрықты жұлдыз секілді, Туды да кеп тұрмады...» - деп бейнелеп жеткізе отырып: «Жаңа жылдың басшысы - ол...» - деген. Әбдірахманды өнер-білімге, ғылымға ынтық жас буынның өкілі еді деп аса жоғары бағалайды. Әбдірахманға арналған өлеңдерді түгелдей алып бағалағанда олардың тақырыптық ерекшелігі, көркемдік сипаты жағынан Абай поэзиясында ез орны бар поэзиялық топтама екенін атап айтқан жөн. Мұхтар Әуезов осы өлеңдердің ерекшелігіне назар аударып, былай деп жазған болатын: «Тақырып жағы мен нақтылы факт жағынан алғанда бұл өлеңдер Абайдың жеке ғана өз басының үй-ішілік қайғысы, бас лирикасы деуге болады. Бірақ, сырт қалыптары қазақ поэзиясында кеп кездесетін көңіл шеріне, мұң жырларына, жоқтау сарындарына ұқсаса да, дәл осы өлеңдердің өзінде де Абайдың ақындығы өзгеше үлгі тудырып, тағы бір бұрын шықпаған шеберлік танытады» ( Әуезов М. О. «Абай Құнанбаев». - А. , 1967, 151-6.).