Абай трагедиясы

«Абай» - 1939 ж. М. Әуезов пен Л. Соболев бірігіп жазған 4 актылы 7 суретті трагедия.

Пьеса алғаш рет 1940 ж. 30 қазанда қазақ академиялық драма театры сахнасында қойылды (режиссері - А. Тоқпанов, суретшілері - Э.Чарномский, Қ. Қожықов). 1950, 1960 ж. қазақ тілінде, 1941, 1944, 1948 ж. орыс тілінде жарияланған. Мұхтар Әуезовтің әдеби-мемориалдық музейінің мұрағатында «Абай» трагедиясының үш түрлі нұсқасы сақтаулы тұр: 102-103 санды папкада Мұхтар Әуезовтің өз автографы бар, 99-100 санды папкалардағы нұсқалар латын әрпімен машинкаға басылған. Осылардың ішінде ғылыми жағынан ең бағалысы 102-103 санды папкадағы нұсқа. Бұл Мұхтар Әуезовтің жартылай сұр, жартылай қоңырқай қағазға, бастан-аяқ қара қарындашпен араб әрпімен жазған «Абай» трагедиясының автографы. Әр бетте, әр жерде сиямен өзгерткендері бар. Қызыл қарындашпен қысқартулар жасаған.

Басқа нұсқалардан айырмашылықтары

Қолжазба 94 бет. Алғашқы беттегі: «Абай» 4 акт, 7 суретті трагедия. Алматы Мәскеу. 1939 ж.» деген жазудан соң, оқиғаға қатысатын адамдардың аты-жөні, жас шамасы келеді. Бұл қысқа мінездемелер баспасөзде жарияланған нұсқалардағы қалпымен негізінен бірдей. Айырмашылық мынада: қолжазбада пьесаның жарияланған нұсқасындағы Әйгерімнің орнына Еркежан, Оразбайдың орнына Ерден, Долговтың орнына Долгополов алынған. Пьесаның қазақша баспасөзде жарияланған нұсқасында қолжазбадағы айтылмыш қаһармандар аты неге езгертілді? Алдымен Еркежан жайлы. Ерке­жан Оспанның бәйбішесі. Күйеуі елген соң, әмеңгерлік жолымен інісінің орнын баспақ болған қайнағасы Тәкежанға кеңілі толмайды, Абайдың ез басын кепілдікке апуды етінеді. Сұлу, қылықты, мінезді, көзі ашық Еркежан тіршілікте Абай үшін көп жақсылық жасаған адам. Байсалды, жарасты көңілмен кейін олар ерлі-зайыпты өмір сүрген. Абай басындағы бұл тарихи жайт [[Абай жолы|«Абай жолы»]] эпопеясында көрсетілмейді. Әуезов ұлы ақын, данышпан Абайдың образын жасау үшін өмірлік жеке фактілерді типтендіру заңына сәйкестендіре сұрыптаған. Пьесаның қолжазбасындағы Еркежан мен жарияланған нұсқадағы Әйгерімнің аттары ғана белек, олардың оқиғаға қатысы, басқа қаһармандармен байланысы, айтатын сөздері, монологтары бір. Басты мақсат Абайдың өмірлік жарының бейнесін жасау болған. Ерден Оразбайдың да аты екі түрлі болғанмен, бұлар да бір-ақ қаһарман. Айдаудағы революционер Долгополовтын, фамилиясын Дол­гов деп езгерту бұл образды нақты бір адамның дәл портреті емес, Абайдың орыс достарының жинақты бейнесі. Пьесаның қолжазба мәтіні мен жарияланған мәтінінің арасында кереғар, үлкен алшақтық жоқ. Төрт акті бойында өтетін оқиғалар, қилы ситуациялар, қаһармандардың бір-бірімен қарым-қатынасы, пьеса сюжетінің жалпы желісі, конфликтінің өрбуі, қаһармандардың сөздері, тұтастай алғаңда, қолжазба мен пьесаның жарияланған нұсқасына ыңғайлас келеді. Айырмашылықтар қандай? Қолжазбадағы бірқыдыру диалогтар, кей көріністер кейін пьесаға енбей қалған. Қолжазбадағы тұтас диалогтар, жеке сейлемдер, кейбір тіркестер, орамдар қысқартылған. Драматург қолжазбадағы әредік диалогтарды қаһармандар ха­рактеры сомдау мақсатымен өзгерткен. Кітапта Сырттан сезі: «Абай ертең әлгі бір немелерінің тергеуі деседі» деген сөйлемнен басталады. Алдындағы сөз қақтығысулар апынып қалған. Неге? Онда Сырттан байбайшыл, қақсауық шал мінезін білдіріп қалады. Ағайын арасына түскен сұмдық даудың биі ірі, кеуделі, көшелі болмақ керек. Сондықтан да кітапта Сырттан мен Абай арасында іргелі сөз қозғалады. Сырттан Абай алдын тосатындай үш түрлі шырға тастайды. Нарымбетке Ажарды қайтару, Айдардан бойды тарту, қапың жаудан сақтану мұның қайсысы да осал жайлар емес. Бұл диалогтар автографта жоқ. Пьесада жаңадан жазылған. Қолжазбадағы тағы бір өзгешелік мұнда ақын-әнші Әсет бар. Ол Абай аулына Зейнеппен келеді. Әсет кітаптан мүлде шығып қапған, оның кейбір сөздері Зейнепке көшірілген. Бұл өте дұрыс жасалған редакция еді. Өйткені қолжазбада Әсет косақ арасында жүрген қаһарман, оның тартысқа, шытырман оқиғаға тікелей қатысы жоқ. Қолжазба Абай өлімінен кейін Әсет айтатын жоқтау өлеңмен аяқталады. Қазақтың ежелгі дәстүрі жоқтау сарынында жазылған ақ өлең. Әсет аузынан Абайға деген халық ілтипаты, халық бағасы, өлімді аза тұтып, қайғыға көмілуден Абай тындырған істі, аңсап өткен асыл болашақты мезгеген ой жатыр мұңда. Бірақ драмалық қуаттан да эпикалық ауқым мол. Қолжазбадағы көптеген беттер ағылып келген жапынды шабыттан іркілмей төгіліп отырғандай. Билік сценасындағы Жиренше, Керім, Абайлардың аузы­нан айтылатын ғажап шебер, орасан шешен, өрнекті, неше түрлі теңеумен, астар емеурінмен қабаттасып, шендесіп жататын қуатты монологтар қағазға біз білетін кдлпында күні бүгін көркемдігіне таңданып, тамсанатын күйіндетүсіп отырыпты. Бірді-екілі сөздер ғана өзгертілген. Бұл Мұхтар Әуезовтің жазушылық талантына қатты әсер етіп, оның қалыптасуында үлкен рөл атқарған қазақтың байырғы шешендік өнерінен келіп жатқан нәрлі қасиет. Түйдектетіп, төгіп-тегіп тастау дәстүрі.

Орыс тіліндегі нұсқасы

«Абай» трагедиясының орыс тілінде жарияланған 1941 жылғы нұсқасы мен 1944, 1948 ж. жарияланған нұсқаларының арасында айырмашылықтар бар. 1944, 1948 жылғы нұсқалары өзара бірдей келеді. «Абай» трагедиясының орыс тіліңде алғаш рет басылған нұсқасы кейінгі 1944 жылғы жариялануында бірталай езгерістерге ұшырады. Әуелі қаһармандар саны азайтылды. Пьесаның құрылысына, сю­жет желісіне әжептеуір өзгерістер енгізді. Шығарма алғашкы қалпынан ықшамдалып, бір сурет қысқартылып, алты суретті болып шықты. Пьесаның жинақылығы күшейіп, композициясы ширағанмен, тарихи дәлдікке нұқсан келді. Бұл нұсқа орыс оқырмандары, орыс керермендеріне лайықталғандықтан, пьесаның алғашқы қалпындағы турмыстық-этнографиялық детальдар әдейі алынып қалды. Осыңдай өзгерістен кейін бұрынғы көріністердің реті ауысты, кейбірі қысқарды, кейбіріне жаңадан қосымшалар жазылды. Айтыс, беташар, жар-жар, бата беру, туған жермен қоштасу сияқты ауыз әдебиетіндегі үлгілерді Әуезов трагедияларына орынды, қисынды ендіріп, жақсы пайдаланған.Шешендік дауы, билер айтысы қазақтың халықтық әдебиетінде ерекше өріс алып, кемел дамыған, мазмұн, форма жағынан драматургияға өте жақын нұсқалар. Әуезов қазақтың ежелгі шешендік өнері арнасында жетілген билік айту дәстүрін драмапық шығармаға зор суреткерлік батылдықпен енгізеді. Олар пьесаның керкемдік пішінімен біте қайнасып кеткен, шығарманың жанрлық қалпына ұлттық колорит беріп, әрлендіріп, байытып тұрған компоненттердің бірі. Билік сценасындағы негізгі тартыс ескілік әдет заңы мен жана дәуір талабының, зұлымдық пен адамшылық арасындағы күрес. Әуелде Жиренше Керім, кейіннен Жиренше Абай арасында бой керсететін бұл айқас пікір, байламдардың тек логикалық жүйеге қүрылған таласы емес. Жиреншенің, Керімнің, Абайдың ұзақ-ұзақ монологтарынан олардың дүниетаным көкжиегі, адамшылық кескіні, мінез қалпы, темперамент шамасы, ой дәрежесі, ақыл мөлшері баршасы көрініс береді. Талай ұрпақтарды қан қақсатқан зұлымдықты, Әнет, Кеңгірбай, Құнанбайлар қолымен жасалған масқара әділетсіздікті дәстүр деп, ата жолы деп табынған жуандарды Абайдың жерлеп, аяқ асты етер сәті осы орайда. Қара қапас надандық пен сәулелі адамгершіліктің айқасы! Суық жылдар қойнауында халық зарына зар хапық тілегіне тілек қосқан ұлы гуманистің ершіл бейнесі дауылды теңіз бетінде талмай қалықтаған сұңқарды кез алдыңызға әкеледі. Айдар Ажар басын арашалап қапу жуандықтың жеңілуі, әділеттің саптанат құруы. Бұл халық жеңісі хапықтың сүйікті ұлы Абайдың жеңісі. Билік сценасындағы монологтар сан алуан психологиялық халдерді, терең тебіреністерді, күрделі ойларды береді. Инверсия, шөшендік сұрау, іліп әкету, түйдектей тарту, кілттүйіптастау, нешетүрлі тосқауыл жиі қайталанады. Әсіресе Абай монологтары туралы осыны айту шарт. Оның сейлемдерінің синтаксистік қүрылысы сан алуан. Пікірдің салмағына, айтылу ретіне қарай сөйлемдер құбылып отырады. Айтылмыш сценадағы Абай, Жиренше, Керім сөздері драмалық ішкі қуатқа толы, серпінді, әрекетті, ете көркем монологтар.

Үзінділерінің кітаптарға жарыққа шығуы

«Абай» трагедиясынан үзінділер алғаш рет «Қазақ әдебиеті» газетінің 1940 жылғы 5 қаңтарындағы нөмірінде, 10-сыныпқа арналған «Қазақ әдебиеті» хрестоматиясында (1947, 1948) жарық керді, 1950 ж. жеке кітап болып шықты. Бұдан кейін Мұхтар Әуезовтің «Қараш-Қараш» кітабына (1960, 403-447-беттер), 12 томдық (1969, 9-кітап, 445-515-беттер), 20 томдық (1982, 10-кітап, 307-422-беттер) шығармалар жинақтарына енгізілді.

Спектакльдің қойылымы

Трагедия алғаш 1940 ж. 30 қазаңда А. Тоқпановтың режиссерлігімен Қазақ драма театры сахнасында койылды, суретшісі О. Чарномский. Мұңда еткенғасырдың соңындағы қазақ халқының әлеуметтік-қоғамдық тіршілігі, Абайдың адамгершілік, ақындық һәм ез елінің бостандығы жолындағы күресі бейнеленген. Феодалдық-рулық шиеленіске, талас-тартысқа қурылған шығармада қазақ халқының өткен ғасырдағы өмірі эпикалық үлгіде көрініс тапқан. Қойылым тарихи-көркемдік шындық дәлділігімен, режиссерлік ой-тұжырым айқындығымен, орындаушылық шеберлігімен қымбат. Спектакльдің мол табысы Қ. Қуанышбаев жасаған Абай бейнесі. Психологиялық толғаныс сәт­тері, сөз мағынасын терең ашу, ақындық шабыт пен парасаттылықты жеткізу, ішкі сезім мен тебіреніс актерлік ізденістің басты бағыты болған. Ұзақ жылғы үзілістен кейін, трагедия Қазақ дра­ма театрының сахнасында 1962 ж. 29 мамырда қойылды; қоюшы-режиссер Мұхтар Әуезов Мәмбетов, суретші А. Ненашев. Жаңа қойылымда тұрмыс-салтты бейнелеу дәстүрінен бас тартып, шынайы көркемдік шарттылыққа барған. Қойыпымға басқаша тыныс қарқын, көркемдік сипат берілген. Абай өлеңдерін қолдану драма ерекетін күшейтіп, қойылымның поэтикалық бейнесін айқындады. Жеке рөлдерге берілген тұжырым-түсіндемелерде бұрынғы таптаурындықтан арылып, уақыт талабына сай тың сахналық ойға негізделді. Абай рөліне Ы. Ноғайбаев пен М. Сүртібаев өзіндік актерлік орындау даралықтарымен келген. «Абай» романының негізінде Қазақ драма театрының сахнасына қойылған спектакль ақын бейнесін жасаудағы күрделі табыс. Бұл көрермендерге апғаш рет 1949 ж. 28 желтоқсаңда ұсынылды. Кезінде МХАТ қолданған «автор атынан» роман оқиғасын байланыстыратын тесілді Ш. Айманов пен X. Бөкеева атқарды. Бұл, бір жағынан, романның тарихи жүйесіне нұқсан келтірмей, көркемдік ерекшелігін сактай отырып, сахна заңдылығына бағындыруға септігін тигізді. Екінші жағынан, сахналық жүйеге ең маңызды әлеуметтік құбылыстарды, Абайдың шығармашылығымен, ағартушылық һәм қоғам өміріндегі тірлігімен байланыстыруды кездеген. Бұл әдіс спектакльге көркемдік тұтастық беріп, көрермендердін қабылдауына ыңғайлылық танытты. Мұнда биік көркемдік деңгейде бейнелеу тапқан Қ. Қуанышбаев жасаған Құнанбай тұлғасы. Өз заманының алғыры, ақылды, айлалы Құнанбай актердің суреттеуінде мінезді, өткір, қатал да қайсар, ешкімді бетіне каратпайтын, ұстаған бағытынан таймайтын, феодалдық қоғамның негізін өле-өлгенше қорғап бағатын табанды жан ретінде бейнеленді. Романның осы сахналық жүйесі бойынша облыстық театрларда қойылған спектакльдерде сәтті шықты. 1951 ж. Қарағанды театрының сахнасына Б. А. Лурьев қойған «Абай» спектаклі аса жоғары бағаланды. Ақынның рөлін М. Сүртібаев ойнап, ол Абайдың жастық шағынан есею кезеңіне дейінгі сәттерін үйлесімді қарастырып, ақынның толыққаңды бейнесін жасады. Шымкент облыстық қазақ театрында Ғ. Хайрулпинаның роман негізінде 1950 ж. қойған спектаклі үжымның зор табысы болды. Абайдың жас шағын бейнелеген М. Өтебаев, есейген шағын сомдаған С. Ерғалиев ақынның халқына деген сүйіспеншілігімен бірге, оның кескіндік ұқсастығын да дел беруге ұмтылған. Атырау театрыңда А. Тоқпанов қойған «Абай» спектаклі мол дайындық пен ізденістен туындап, тари­хи шындыққа терең барлау жасаған. Абайдын өмір сүрген ортасын, дәуір тынысын және оның бейнесін дұрыс түсінуге режиссер көп еңбек сіңірген. Абайдың жастық шағын ойнаған Теңелбаев, есейген шағын ойнаған Телеков Абайдын психологиялық толғаныстарымен бірге, оның ақындық пен ойшыддық қасиеттерін ашуға үмтылған. Жоғарыдағы үш спектакльден баска Семейде «Абай» трагедиясының койылымы да театр тарихынан көрнекті орын адды. Талантты актерлер X. Ешмұратов (жас Абай) пен Р. Жәкенов (орта жастағы Абай) шынайы сахналық бейнелер сомдады. Абай әлемі сахна қайраткерлерін үнемі қызықтырып, әр театр, әр драматург өз ізденісін байқатты. Солардың бірі Қазақ балапар мен жасөспірімдер театрының сахнасына қойылған «Жас Абай» спектаклі. Абайдың жастық шағы мен азамат болып қалыптасуын, ақын тірлік кешкен ортаның әлеуметтік тынысын бейнелеуді мақсат тұтқан бұл қойылымда (режиссері әрі әдеби-сахналық нұсқасын жасаған Ш. Айманов) Абай рөлін актер А. Кенжековойнады. Спектакль ақыннын балалық һәм жастық шағын көркем бейнелеуде жасалған алғашқы барлау еді. Ал 1980 ж. қойылған «Абай Әйгерім» спектакпі Мұхтар Әуезовтің «Абай» романындағы Абай мен Әйгерім арасындағы махаббат, адамгершілік карым-қатынасына құрылған (романның сахналық жүйесін түсірген Б. Римова, режиссері Ж. Омаров, суретшісі О. Муканов, музыкасын жазған С. Мұхамеджанов). Мұхтар Әуезов Боранбаев пен Мұхтар Әуезов Кенжеев сомдаған Абайдың қызу қанды, бірде ширақ, бірде байсалды, салиқалы тұлғасы спектакльдің табысы. 1995 ж. ұлы ақыннын 150 жылдық мерейтойына байланысты фестивальда бас жулдеге ие болған Жезқазған ужымы қойған «Абай» спектаклі (реж. Ж. Хаджиев) қазақ театрларының ішіндегі кезеңдік табысы ретінде қабылданды.