Абжад
Абжад, ә б ж ә д, ә б ж ә т – (қазақтың сөйлеу тілінде айтылуы әбжәт) көне араб әліпбиінің өзгеше тізілу ретін көрсететін ойдан шығарылған мағынасыз сегіз сөздің аты: абжад, һаууаз, хұтти, каламан, сағфас, қарашат, саххаз, зазағ. Бұл сөздердегі әріптердің жалпы саны араб әліпбиіндегідей 28 болып, әрбір әріп белгілі бір санды білдірген: (а) — 1; (б) — 2; (ж) — 3; (д) — 4; (һи) — 5; (у) — 6; (зи) — 7; (ха) — 8; (тай) — 9; (иә) — 10; (к) — 20; (л) — 30; (м) — 40; (н) — 50; (с) — 60; (ғәйін) — 70; (ф) — 80; (сат) — 90; (қ) — 100; (р) — 200; (ш) — 300; (ти) — 400; (си) — 500; (хи) — 600; (зәл) — 700; (зат) — 800; (зай) — 900; (ғайын) — 1000.
Пайдаланылуы мен қолданысы
Абжад төрт амалмен есеп шығаруға (көбейту кестесіне), кез келген санды әріптермен беруге, сөзді цифрмен жазуға пайдаланылған. Абжад ертедегі мұсылманша мектептерде оқытылған. Классикалық поэзияда да пайдаланылып, кейбір маңызды оқиғалардың болған жылдарын әріптер арқылы белгілеуге жұмсалған. Мұсылманша сауат ашуда әптиек, иманшарт игеру, әбжәтті білу оқыту мазмұнында міндетті болған. Арша жазу (Хат сарви) немесе сәрбихат жазу жүйесі абжадқа негізделіп жасалған.
Әліпбидегі 28 әріпті өлеңге қосу, жұмбақ жасыру айтыс өнерінде жиі кездескен. Мұндайға, әсіресе, айтыскер қыздар жүйрік болады. Ал сауаты шамалы болса, айтыскер жігіт айтыс алдында 2-3 ай болса да молдадан сабақ алады.
Ел ішіндегі айтыстың бірінде зерек, зерделі қыз жігіттің қай айда туғанын өлеңмен сұрайды. Сонда жігіт өзінің туған айын абжад санымен жұмбақтап айтады:
Сарыкөлдің бар екен алпыс қазы,
Сол қаздардың екі жүз балапаны.
Тоғыз үйрек, дәл елу қасқалдағы,
Артық-кемсіз айтқаным абжад саны.
Сонда зерек ақын қыз абжад бойынша қай сан қай әліпті білдіретінін түсіне қойып, жұмбақты былай шешеді: абжад қатары бойынша алты с, екі жүз – р, 9 саны – т, елу – н әріптерін білдіреді. Бұдан саратан айының оқылуы шығады.
Жігіт абжад жұмбағын тез шешкен қызға риза болып, оның жасын сұрайды. Сонда қыз:
Бір қызға жеті жігіт зар болады.
Екі жаман қосылса сор болады.
Жасымды артық-кемсіз мен айтайын,
«Зальға» «дальды» қоссаңыз сол болады, – дейді.
Жігіт те зеректік танытып, заль әрпінің абжадтық санын (тоғызды) даль әрпінің абжадтық санына (сегізге) қосып, қыздың он жеті жаста екенін таба қояды.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Диваев А.А. Кипарисоподобные письмена. Год работы казахского высшего педагогического института. Ташкент: Изд. Казпедвуза, 1928. С.81-82;
- Поппе А.Н. Карсакпайская надпись Тимура. Труды отдела истории культуры и искусствы Востока. Т. 2. Л., 1940. С.185-187;
- Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. А., 1971;
- Благова Г.Ф. О соотношениях прозаического вариантов среднеазиатко–тюркского литературно-письменного языка ХV в.. Turcologica. Л., 1976;
- Хат Сарви. ҚСЭ. 11-т. Алматы: Қазақ Совет Энциклопедиясының бас редакциясы, 1977. 618-б.
- Тіл тағлымы. Алматы: Ана тілі, 1992;
- Омарбеков С. Тұран топырағында туған арша жазу // АТ., 19.05.1994.