Агглютинация (лингвистика)

Агглютинация - (лат. «agglutinatio» – жабысушы, жалғанушы) – ара-жігі айқын қосымшалардың тиянақты түбірге еркін, жапсарласа жалғануы арқылы туынды сөздер мен грамматикалық формалар тудыру тәсілі. Сөз бөлшектері бір-бірімен әр тілде әрқилы байланысады. Морфемалардың бұл байланысы қопармалы тілдерде бекем, жалғамалы тілдерде босаң келеді. Соңғы құбылыс түркі тілдерінен айқын көрінеді. 1) А. қопармалы тілге керісінше, қосымшалар ара-жігін сақтап, ешқандай дыбыстық ауытқусыз, белгілі тәртіппен бірінен кейін бірі жалғанады. Түркі тілдерінде А. тәсілінің ішінара тұрақты қағидасы бар: жұрнақ жалғаудан бұрын орналасады; жалғаулар қатар келгенде, алдымен көптік, оған таяу тәуелдік, одан кейін септік жалғауы тіркеседі. Жіктік жалғауы тәуелдік пен көпше жалғауынан соң келеді. 2) Тек қосымшадағы дауысты дыбыстар үндестік заңына сәйкес түбірдің жуан я жіңішке буындылығына қарай фонетикалық өзгеріске түседі. Мыс., бала+лар+ы+мыз+дың, іні+лер+і+міз+дің және т.б. Бұл құбылыс алтай мен угро-фин тілдерінің көбінен аңғарылады. А. жүйесінде белгілі бір қосымша көбіне бір мағынаға ие болады, яғни әрбір мағына дербес бір қосымша арқылы аңғарылады. Мыс., жұмысшыларымыздан: жұмыс – түбір, – шы – сөз тудырушы жұрнақ, – лар – көптік жалғауы, – ы – тәуелдік жалғауы, – мыз – жіктік жалғауы, – дан – септік жалғауы. А. осы аталған морфол. белгілері негізінде агглютинативті тілдер ажыратылады. А. сөз тіркесінің кейде тұлғалық өзгеріске ұшырап, кірігіп кетуі де жатады (алып кел > әкпел > әкел). Морфемаларды өзара байланыстыру тәсілі түрінде А. үндіеуропа тілдерінде де аңғарылады. Алайда бұл тәсілдің айтарлықтай әсері болмағандықтан А. үндіеуропа тілдерінің типологиясына тән емес.