Ада-жұда

Қазіргі тілімізде «біржола, мүлде» мағыналарын беретін бұл қос сөздің әр сыңары жеке-дара кездеспейді. Кездесе қалған күнде де, жергілікті тіл ерекшелігі (диалектизм) қалпында ғана айтылады. Көркем әдебиеттен мына бір мысалды ұсынайық: «...езгі тіршіліктің ескі жұртынан ада-жұда қол үзіп, жаңа тұрмысқа біржола қоныс аударып жатқандар да аз емес (Ө. Қанахин, Дәмелі).

Қазіргі тілімізде «ада» сөзі бар әрі оның мағынасы да көпшілікке мәлім. Бірақ мына қос сөз құрамындағы алғашқы сыңардың оған қатынасы жоқ. Алайда түркі тілдерінің кейбіреуінде, дәлірек айтсақ, якут тілінде бұл тұлғалас сөз жеке тұрып та қолданылады: адьас — тіпті, мүлде, өте мағыналарын береді. (Якут-русский словарь, 1972, 32).

Қазақ тілінде «с» дыбысы түсіріліп, «ада» қалпында сақталған. Ал қос сөздің екінші сыңары Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Жамбыл облыстарын мекендеген қазақтар тілінде «жүдә», «жұда», «жүде» дыбыстық құрамдарында жиі қолданылып, «өте», «тым», «тіпті», «мүлде» мағыналарын ұғындырады. Басқаша айтқанда, жергілікті тіл ерекшелігі есебінде кездеседі. Бұл өңірдегі тұрғындарға «жұда»— өзбек, түрікмен сияқты көрші отырған түркі тілдерінен ауысқан. Осыған қарап, сөз төркінін түркі тілі деп тапсақ, өте қате болар еді. Көрсетілген түркі тілдеріне ол сөз парсы тілдерінен енген. Парсы тілінде: джода — белек, жеке; айырылған, аулақтаған іспеттес мағыналарға ие. Осы сөз өзбек, түрікмен тілдеріне ауысып, «жұда» тұлғасына дейін түрленіп, мағынасы да өзгеріске душар болған. Қорыта айтқанда, «ада-жұдар» қос сөзінің алғашқы сыңары түркі тілдерінің меншігі де, соңғысы иран тілінің еншісіне жатады. Қазіргі тілімізде осы екі сөз қосарлана келіп, бір мағына төңірегіне топтасқан. Егер осы қос сөзді қазіргі ұғымымызға сәйкестіре айтсақ: «өте-өте», «тіпті-тіпті», «мүлде-мүлде» сияқты бір сөзді қайталау болып шығады.