Адельберт фон Шамиссо

Адельберт фон Шамиссо (Chamisso, Adelbert von) (1781–1838), толық аты-жөні Луи Шарль Аделаид де Шамиссо (Louis Charles Adélaïde de Chamisso) – неміс жазушысы, ақын, жаратылыстанушы. ХІХ ғасырдағы неміс әдебиетінің көрнекті тұлғаларының бірі

Адельберт фон Шамиссо
нем. Adelbert von Chamisso фр. Louis Charles Adélaïde de Chamissot de Boncourt
Туған күні	30 қаңтар 1781 (1781-01-30)
Туған жері	Шалон-ан-Шампань
Қайтыс болған күні	21 маусым 1838 (1838-06-21) (57 жас)
Қайтыс болған жері	Берлин, Пруссия патшалығы
Азаматтығы	Пруссия
Ғылыми аясы	ботаника, зоология
Жұмыс орны	Берлиндік ботаникалық бақшасы
Альма-матер	Гумбольдт атындағы Берлин университеті Берлиндегі француз гимназиясы
Сайты	https://www.chamisso-gesellschaft.de/
Қолтаңбасы
Адельберт фон Шамиссо Ортаққорда

Ұлты француз бола тұра, неміс поэзиясы мен прозасының ұлы суреткерлерінің бірі болды. Германия тарихи әдебиетін қалыптастыру кезеңінде оның алатын орны бөлек. Поэзиясында саяси тақырыпты көтеріп, сөз өнері арқылы қоғамдағы реакциялық жат қылықтарға қарсы күрес жүргізді. Романтикалық әдеби жанрдың өрлеу кезінде Шамиссо да неміс әдебиетіне үлкен үлес қосты.

Шамиссоның өмірі

Француз ақсүйегі Адельберт фон Шамиссо 1781-ші жылы 30-шы қаңтарда Франциядағы Шампань провинциясындағы Шато-де-Бонкур жерінде граф де Шамиссо әулетінде дүниеге келеді. Граф де Шамиссоның шыққан тегі француздық лотарингтік дворяндар әулетінен болды. Балалық шағы осында өтеді. Шоқындыру кезінде оған Луи Шарль Аделаид де Шамиссо деген есім берілді.

1790-шы жылы Француз революциясы кезінде ордасы қиратылып, бар байлығынан айрылып, қысым көрген Шамиссо әулеті ұзақ уақыт көшіп-қонып жүрді. Бүкіл байлығынан айрылып, жанұясымен Германияға Берлинге жер аударылып, сонда тұрады. Пруссия жеріне тұрақтап қалғанша көптеген қиыншылықты басынан кешеді.

1789–1794-ші жылдардағы қоғамдағы өзгерістер жазушының шығармашылығына түбегейлі өзгерістер әкеледі. Мұқтаждық тауқыметін көп көрген ол ақсүйекке тән паңдықты тастап, өзін-өзі қамтамасыз етуге мәжбүр болды. Ол ағаш ұстасы, суретші болуға әрекеттенді. Зерттеуші А.С.Дмитриев оны «кедейленген француздық аристократ-эмигрант» деп атады. 1796-шы жылы Шамиссо «Пруссиялық патшайымның қол баласы» деген атаққа ие болды.

1798-ші жылы алғашқы әскери шені лейтенант атағымен ол пруссиялық әскер қызметіне түседі. Жеткіліксіз білімін толықтыру үшін ол қажырлықпен еңбектене бастайды. Неміс тілін жетік меңгеріп, неміс классиктері Гейне мен Шиллер, француз ағартушылары Вольтер, Дидро, Руссо, Гельвеций еңбектерін оқып үйренді. Берлин қаласында әдебиет, философиямен әуестенуші жастар қатарында «Поляр жұлдызы одағы» қоғамдастығын құрды. Бұл қоғамдастықта Карл Август, Варнаген фон Энзе, Гофман, Шамиссо, Юлиус, Эдуард Гидцит секілді әдебиетші, философтар болған. 1801-ші жылы Шамиссоның жанұясы Францияға қайта оралады, ал жазушы әскери қызметін жалғастырып, Германияда қалады. Әскери қызмет оған ұнамайтын және мұнда ол өзін жалғыз сезінетін.

1815-ші жылы ғылымдағы ең маңызды мақсатының бірін жүзеге асырудың сәті түседі. Граф Румянцевтің жабдықтауымен, орыс капитаны Коцебудың жетекшілігімен экспедицияға шыққан «Рюрик» атты орыс кемесінен жер шарын жүзіп өту үшін шақырту алады. Шамиссо бұл ұсынысты қабыл алып, 3 жыл бойына (1815–1818) африкалық аралдарды, Оңтүстік Американы, Сібірдің жартысын, одан соң Солтүстік Американы, Полинезиялық аралдар мен Капландияны көреді. Бұл сапар тек қана ғылыми мақсатта болды. Осы сәттен бастап Шамиссоның Ресейге қызығушылығы оянады. Экспедиция кезінде Шамиссо оқымысты ғалым ретінде көптеген аралдардағы адамдардың өмірін, әдет-ғұрпын, тұрмыс-салтын зерттейді. Беймәлім өсімдіктерді табады, құстардың, теңіз жәндіктерінің құрылысын зерттейді. Бірақ капитан Коцебу Шамиссоның ғылыми ізденістеріне барынша кедергі жасап бағады. Коцебу кейіннен өзінің саяхатын жазу барысында Шамиссо еңбектерінің тек үзінділерін ғана, соның ішінде ботаникалық, зоологиялық, гавай тілі туралы лингвистикалық зерттеулерінің үзінділерін ғана жариялайды. Бұл сапардағы ғылыми ізденістерін Шамиссо толық күйінде тек 1836-шы жылы ғана жариялады.

1818-ші жылы Шамиссо Берлинге оралып, сонда түбегейлі тұрақтауды ұйғарады. Отанына арнап толғанысқа толы өлеңдер жаза бастайды. Шамиссоның жасаған саяхаты оның ғылыми ортада даңқын асыра түсті. Көп ұзамай Шамиссо Берлин қаласындағы Шенеберг ботаникалық бағының адъютанты қызметіне тағайындалып, 1818 жылы Берлин университеті атынан «философия ғылымдарының құрметті докторы» атағы беріледі. Осы жылы үйленеді. Шамиссо өсімдіктанумен де, әдебиетпен де айналысады. Өзінің тамаша өлеңдерінің біразын жариялайды. 1837-ші жылы Шамиссоның әйелі қайтыс болады. Бұл трагедиядан кейін Шамиссо ботаникалық бақтан мүлде кетеді. Шамиссо 1838-ші жылы 21-ші тамызда дүниеден өтеді.

Шамиссо шығармашылығы

Шамиссоның алғашқы жазушылық тәжірибесі – француз тілінде жазылған өлеңдері болды. 1801 жылы неміс тілінде жаза бастайды. Әдеби қызығушылығы оны әдебиетші Варнаген фон Энзеге жақындатады.

1801 жылы өз қаражатымен «Музалар альманахы» атты алғашқы жинағын жарыққа шығарады. Бұл еңбекке Фихте, Август Вильгельм, Шлегель жоғары баға беріп, оң сапар тілейді. Альманахтың бірінші санында «Фауст» шығармасы жарық көреді. Шамиссо Гетенің ықпалымен сәл ғана өзгеріс енгізудің арқасында «Фауст» шығармасын жазып көпшілік арасында сүйіспеншілікке бөленеді.

«Фауст» шығармасынан бөлек оның лирикалық өлеңдері, эпиграммалары мен Новалиске еліктеумен жазған философияға толы «Адельберг мысалы» бар. Пруссиядағы әскери өмірі оған айтарлықтай жеңілдік әкелмеді. Соның әсері болу керек Шамиссо өз еңбектерінде еркіндікті көп сөз етеді. Шамиссо қызмет еткен Гемельн қаласының Наполеон әскерінен жеңіліс табуы, оны әскери қызметтен босатты. Сөйтіп, 1806 жылы отставкаға шығып, екі жыл бойы Франция мен Германия жерлерін аралап, екі жылдан кейін Вандейдегі Наполеонвиллдегі гимназияда мұғалімдік қызметке ие болады. Бірақ екі жылдан соң бұл қызметінен айрылып қалады.

1810 жылы Парижге келіп, А.В.Шлегельмен, де Сталь ханыммен танысады. 1811 жылдың жазын Женева көлінің жағасында, Коппэде де Сталь ханымның имениесінде өткізеді. Мұнда Шамиссо жаратылыстану ғылымдарын, бірнеше тілдерді оқып, игереді. Берлинге қайта оралған соң, Шамиссо медицина университетінің студенті болып жазылып, ботаника мен зоологияны оқып, үйренеді. Сонымен бірге, оқырман қауымның қызығушылығын туғызған лирикалық өлеңдерін баспа бетінде жариялап отырады.

1813 жылы «Петер Шлемильдің ғажайып оқиғасы» атты романтикалық ертегісін (прозалық туынды) жазады. Ертегінің негізгі кейіпкері байлық үшін өз көлеңкесін сатып, кейін оны қайтарып алу үшін бүкіл әлемді шарлап, тек ғылыми жұмыспен айналысу арқылы жаны тыныштық тапқан жан болды. Аталған ертегі немістер мен француздар арасындағы азаттық үшін болған соғыс жылдарында жазылды.

Шамиссоның өзінің жеке шығармашылығын ғана емес, бүкіл неміс әдебиетін жаңа бағытқа жетелеген «Көктем», «Кеш», «Диірменші әйел» атты туындылары бар. 20-жылдары елдегі феодалдық реакцияның шиеленісуі Шамиссоның Берлинде толық тұрақтауымен тұспа-тұс келді. Осы кезде Шамиссо, Гейне, Берн, Платеннің туындыларынан демократиялық бетбұрысты байқауға болады. Уақыт әдеби бағыттың жаңа формасын талап етті. Демократиялық қозғалыстың шиеленісуі Шамиссо шығармашылығына әсер етпей қоймады. 20-жылдан бастап өмірінің соңына дейінгі шығармаларында қара халықтың мұңын мұңдаушы, жан айқайын жеткізуші, бір сөзбен айтқанда халық жанашыры болды. Әсіресе, оның «Бонкур қорғаны» атты лирикалық өлеңі оқырмандарын бей-жай қалдырмады. Бұл өлеңде Шамиссо өзінің балалық шағы өткен, ата-бабасы мекен еткен Бонкур қамалы тұрған жерді соқасымен жыртып жүрген шаруаны ақын қуанышпен құшақ жая қарсы алады. Негізі ақын әрбір ұсақ-түйек дүниелерге дейін суреттеп жазады. Мысалы, биік мұржалар, тас көпірлер, қақпалар, мүрделер т.б. Алайда бұл сюжеттерден оның өткен өміріне деген өкінішін байқай алмаймыз.

Шамиссоның «Кәрі патша», «Жайсыз ауа-райы», «Наполеонның өлімі», «Түс» атты сонеттері бар.

Ақын 1832 жылы «Неміс музасының альманахы» баспасын басқарады. «Музалар альманахында» 40-жылдары революциялық-демократиялық поэзияның көрнекті өкілі Ф.Фрейлиграт та өз өлеңдерін шығарып отырған. Бұл кезеңде Шамиссо ақын-романтиктерден оқшаулана бастайды.

1837 жылы Шамиссо ақын ретінде жоғары бағалаған және онымен таныс болған Гейненің портретін «Альманахта» шығарғысы келеді. Бірақ бұл ойы іске аспайды. Себебі, Гейне «Романтикалық мектеп» атты шығармасында шваб мектебінің консервативті-эпигондық позицияны ұстанған ақындары жайлы теріс көзқарасын білдірген еді.

Шамиссо «Немістің ұлттық ертегілері» атты балладасында халықтық аңыздарды өңдеп, оған әлеуметтік сипат береді. Оның саяси-әлеуметтік көзқарастары «Бонкур қамалында» (1827) көрініс табады. Шамиссо реставрация кезіндегі саяси жүйеге теріс көзқараста болады. Ол буржуазиялық-демократиялық позицияны ұстанады.

Шамиссо лирикасы

Шамиссо – лирик ақын. Оның алғашқы өлеңдер жинағы 1831 жылы жарыққа шықты. Шамиссо лирик ақын ретінде неміс әдебиетіндегі мықты ақындардың бірінен саналады. Оның барлық өлеңдері бостандыққа деген сүйіспеншілікке, кедейлер мен жарлыларға аяушылық сезімге толы болды.

Шамиссо бұрын неміс лирикасында болмаған күнделікті өмір, отбасы тақырыбына «Әйел махаббаты мен өмірі» атты циклі (1830), «Өмірдің көрінісі мен өлеңдері», «Тырна» (1832); әлеуметтік жағынан төменгі сатыдағы адамдар тақырыбына «Кедей және оның иті» (1829), «Жесір әйелдің дұғасы» (1831), «Кір жуушы кәрі әйел» (1833), «Кір жуушы кәрі әйел жайлы екінші өлең» (1838), бостандық үшін күрес және сол жолда күрескен ерлер тақырыбына («Войнаровский», «Бестужев» секілді бостандық үшін күрескен ерлерге арналған өлеңдер) өз өлеңдерін арнады.

Шамиссоның саяси лирикасына Реставрация тәртібіне қарсы жазылған «Түнгі қарауылдың жыры», «Бонкур қорғаны»; қорқақ неміс бюргеріне арналған «Француз әні» атты сатиралық өлеңдері жатады. Ақын байрондық тақырып – грек елінің ұлт-азаттық қозғалысына да үн қосты. Бұл тұрғыда жазылған «Хиос», «Лорд Байронның соңғы махаббаты» атты туындылары бар.

Ақын 20-жылдың басы мен 30-жылдың аяғында реалистік тенденцияға бет бұрды. Бірақ сол кездегі Германиядағы дамымаған қоғамдық қатынастардың әсерінен ол өз шығармаларында айтылған шыншылдықтың пісіп-жетілуіне қол жеткізе алмады. Бұл замандағы неміс әдебиеті сол кездегі француз, ағылшын әдебиетіне қарағанда, сыншыл реализмді көтере алмады, оның кең тарауына жол бермеді.

Шамиссо неміс демократиялық поэзиясында «Жесірдің табынуы», «Кедей мен оның иті», «Кір жуушы кәрі әйел» атты өлеңдері арқылы бірінші рет кедей-кепшіктердің тұрмыс-тіршілігін басты назарға алды. Бұл тұрғыдан оны жаңашыл ақын деуге болады. «Кедей мен оның иті» өлеңін Карл Маркс жатқа оқыған. Кедей өмірінде басқа ештеңесі жоқ бейшара еді. Иті үшін төленетін салықты төлей алмағандықтан, оны өлтірмекші болады. Кедей шарасыздықтан өзіне-өзі қол жұмсайды. Өлеңнің негізгі идеясы – оқырманның аяушылық сезімін ояту, қарапайым халық пен оның мұқтаждығына оқырман назарын аудару. «Кір жуушы кәрі әйел» өлеңі –әлеуметтік тақырыптағы ең көрнекті өлеңдердің бірі.

«Войнаровский» және «Бестужев» («Жер аударылғандар» деген атпен біріктірілген) туындылары – Шамиссо шығармашылығындағы лиро-эпостық жанрда жазылған өлеңдері. «Жер аударылғандар» атты поэмасын орыс оқырмандары жақсы біледі. Өйткені Германиядан өз шығармалары үшін лайықты, қаһарман кейіпкер таба алмаған Шамиссо орыс декабристеріне назар аударады. Бұнда Сібір жерін аралаған неміс оқымыстысы Адольф Эльман Бестужевпен танысқандығын әңгімелеп береді. Сібір жеріндегі Войнаровскийдің Миллермен кездесуі – бірінші бөлімнің негізі. Шамиссо Войнаровскийді жазғанда лиро-эпостық тұрғыда жазады. Екінші бөлім Эрманның Бестужевпен кездесуін арқау еткен Войнаровский әңгімесінде туған жерінің бостандығы үшін Сібірге жер аударылуы, сүйікті жарының қайтыс болуы, міне, осылардың бәрінен кек алатын кез келді деп есептейді. Орыс декабристерінің тағдыры Шамиссоға Батыс Еуропадағы демократия тағдырына ұқсас болып көрінді. Орыс мәдениетіне зер салуы оның аудармамен айналысуына зор әсер етті. Шамиссо өз шығармашылығында аудармашылықпен де айналысты. Ол А.С.Пушкиннің «Қарға, қарғаның досы» және орыстың әзіл өлеңі «Шемякин соты» атты шығармаларын сәтті аударады. Ал француз тілінен өзінің сүйікті жазушысы Беранже шығармаларын аударды. Шамиссо кездейсоқ оқиғаларды, халықтың арасында көп айтылып жүрген сюжеті қызық әңгімелерді, анекдоттарды, тіпті қылмыстық жағдайлардан материалдар жинап, оны әдеби тілмен өңдеп, көпшілікке ұсына білді.

Шамиссоның өмірі мен шығармашылығын сөз еткенде оның қалам тербеген тақырыптарының әлі күнге маңызды, мағыналы екендігін байқалады. Әдебиетте қай жанрды қолданса да, өте әдемі әдіспен шебер суреттейді. Немістің әдебиет тарихын қалыптастыруда оның алар орны бөлек. Шамиссо неміс әдебиетіне үлкен үлес қосты. Өмір бойғы ізденімпаздық пен еңбекқорлықтың арқасында ол өлмес мұра қалдырды.