Аджар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
Аджар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (груз. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა) — Грузин КСР-інің құрамында болған. 1921 жылы 16 шілдеде құрылған. Жері 3 мың км2. Халқы 310 мың (1970). 5 әкімшілік аудан, 2 қала, 6 қала типтес ауылдары болған. Астанасы – Батуми қаласы.
| Аджар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы | |||||
| груз. აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკა | |||||
| |||||
| Әкімшілігі | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ел | |||||
| Кіреді | |||||
| Әкімшілік орталығы | |||||
| Тарихы мен географиясы | |||||
| Құрылған уақыты | |||||
| Таратылған уақыты | |||||
| Жер аумағы |
3,0 мың км² | ||||
| Тұрғындары | |||||
| Тұрғыны |
310 мың адам (1969) | ||||
| Ұлттық құрамы |
грузиндер, армяндар, орыстар | ||||
| Ресми тілдері |
Грузин тілі/Орыс тілі | ||||
|
| |||||
.svg){kind=small}
Табиғаты өңдеу
Аджар Кавказ сыртының оңтүстік-батысында. Батысында Қара теңізбен шектеседі, жағалауын Колхида ойпатының енсіз бөлігі қоршайды. Жерінің негізгі бөлігін Кіші Кавказ (2800 – 2900 м) жоталары (Аджар-Имеретия, Шавшет, Арсиян) алып жатыр. [1]
Климаты өңдеу
Теңіз жағалауы мен тау етектерінде субтропиктік (қаңтардың орта температурасы 4-тен 60С-қа дейін, шілдеде 20-230С), тауларында қоңыржай жылы (қаңтардың орта температурасы 2-ден –20С-қа дейін, шілдеде 16-200С). Жауын-шашынның жылдық мөлшері 1200 – 2800 мм. Өзендері Қара теңізге құяды, олардың ең ірісі – Чорох (төменгі ағысы) өзені мен оның саласы Аджарисцкали. Ойпатты жерінде аллювий және батпақ, тау етектерінде қызыл, ал тау беткейлерінде орманның құба және тау шалғынының шымды-торфты топырағы басым. Жерінің 50 %-ы орман (мәңгі жасыл рододендрондармен шырмалған шамшат, емен, май қарағай, шырша, лавр және т. б.). 1800 м-ден жоғары субальпілік және альпілік шалғындар кездеседі. Тау ормандарында жабайы шошқа, қоңыр аю, марал, сусар, орман мысығы, өзендерінде гольян, форель, сазан, лосось кездеседі. Цискар, Кинтриши қорықтары бар.
Халқы өңдеу
Негізінен грузиндер, аджарлар (грузиндердің этникалық бір тобы), орыстар, армяндар, гректер тұрады. Орташа тығыздығы 1 км2-ге 103,2 адам. 44 %-ы қалаларда тұрады (1970). Қалалары: Батуми, Кобулети.
Тарихы өңдеу
Аджар – Грузияның ең ежелгі аймақтарының бірі. Грек отаршылығы заманында Қара теңіздің оңтүстік-шығыс жағалауындағы аджар елінде рулық (тауда), қауымдық құл иелену (ойпатта) құрылысы ыдырады. Біздің заманымыздан бұрын 6-4 ғасырларда Колхиданың, кейіннен Иберияның, ал біздің заманымыздың 4 ғасырынан бастап грузиндердің мемлекет бірлестігі Лазиканың бір бөлігі болды. 9 ғасырда Тао-Кларджети князьдігінің, 10 ғасырдан бастап біртұтас феодалдық Грузия патшалығының құрамына енді. 11-13 ғасырларда Аджар салжұқтар мен татар-монғолдардың шапқыншылығына ұшырады. 16 ғасырдың 2-жартысында, 17-18 ғасырларда қазіргі Аджарияны түгелдей түріктер басып алды. Аджарлар түріктерге қарсы бірнеше рет (1680, 1685, 1697, 1744, 1819, 1856) көтеріліс жасады. 1877-78 ж. орыс-түрік соғысынан кейін Аджар Грузияға қайта қосылды. 19 ғасырдың 80 жылдарында Аджарда өнеркәсіп өркендей бастады. 1898 жылы Батумиде 10-нан аса ірі өнеркәсіп орны болды, оларда 11 мың жұмысшы істеді. 1897-1907 ж. Баку–Батуми мұнай құбыры салынды. 1896 жылы Батумиде орыс социал-демократтары Г.Я.Франчески мен И. И. Лузин тұңғыш маркстік үйірме ұйымдастырды. 1901 жылы И. В. Сталин (ол кезде РСДЖП Тифлис комитетінің өкілі) лениндік-искралық бағыттағы социал-демократиялық ұйым құрды. 1902 жылы 9 наурызда РСДЖП Батуми комитеті жұмысшылардың ірі демонстрациясын ұйымдастырды (Батуми стачкасы мен демонстрациясы (1902)). 1905-1907 жылдардағы революция кезінде Аджарда ереуілдер, толқулар, қарулы көтерілістер болып өтті. 1918 жылы сәуірде түрік әскерлері Батуми қаласы мен облысын басып алды. 1918 жылғы желтоқсаннан 1920 жылғы шілдеге дейін Аджар ағылшын әскерлерінің қол астында болды. 1921 жылы 18 наурызда Аджар еңбекшілері уақытша ревкомның басшылығымен Кеңес үкіметін орнатты; оларға Қызыл Армия көмектесті. 1921 жылы 16 шілдеде Аджар КСР-і құрылып, Грузия КСР-інің құрамына енді, 1922 жылы желтоқсанда Грузия КСР-і құрамында ЗСФСР-ге кірді. Кеңес үкіметі жылдарында Аджарда өнеркәсіп пен социалистік ауыл шаруашылығы мықтап өркендеді, мәдени революция жүзеге асты. Кеңестердің Бүкіл аджарлық 12-съезі 1937 жылы 25 қазанда Аджар КСР-і Конституциясын қабылдап, республикада социализмнің жеңгенін жария етті. Ұлы Отан соғысы тұсында 19207 адам КСРО ордендерімен және медальдарымен марапатталып, 5 адам Кеңес Одағының Батыры атағына ие болды. Соғыстан кейін Аджар еңбекшілері социалистік экономика мен мәдениетті дамытуда зор табысқа жетті. 183 адамға Соц. Еңбек Ері атағы берілді. Аджар 1967 жылы 12 шілдеде Ленин орденімен марпатталды. [2]
Әдебиеті өңдеу
Аджар әдебиеті – грузин әдебиетінің ежелгі бір тармағы. 1927 жылы Грузин пролетар жазушыларының ассоциациясы жанынан аджар бөлімі құрылды. Кеңес әдебиетінің дамуына Аджар жазушылары М. Варшанидзе, Н. Гваришвили, З. Горгиладзе, Д. Джакели, П. Лория т. б. өз үлестерін қосуда.
Архитектурасы мен бейнелеу өнері өңдеу
Аджар жерінде феодализмге дейінгі дәуірдің (Гониа қамалы), Византияның (Петр қамалы) және 10-13 ғасырлардығы Грузин патшалығының (Тамарисцихе қамалы, Схалта шіркеуі, Махо, Махунцети, Дандало көпірлері) архитектура жұрнақтары сақталған. Халықтық құрылыста екі қабат тұрғын үй салу кең тараған (төменгі қабатында мал қора, қойма). Кеңес үкіметі жылдарында Батумиде «Интурист» қонақ уйі, драма театры, Революция мұражайы, «Тбилиси» кинотеатры т. б. Архитектуралық объектілер салынды. Бейнелеу өнері Қазан революциясынан кейін қалыптасты. Халық өнері – ағаш, металл және сүйек бетін өрнектеу. Суретшілер Г. Холуашвили, С. Артмеладзе, Х. Инаишвили, мүсіншілер Т. Чантуриа, М. Болквадзенің еңбектері қалың жұртшылыққа мәлім.
Музыкасы мен театры өңдеу
Аджар халық әндері – грузин халық музыкасының бір диалектісі. Олар көп дауысты. Аджарда кең тараған ән түрлерінің бірі 4 дауысты еңбек жыры «надури», негізінен 8-12 адамнан тұратын еркектер хоры орындайды. Музыкалық аспаптары: чибони, чонгури (үш ішекті аспап), доли (барабан), чианури, саламури, саз, кеманча. Батумиде М. Кухинидзе атындағы мемлекеттік ән-би ансамблі (1921), филармония (1921), музыкалық училище (1929), И. Чавчавадзе атындағы драма театр (1937) бар. Театрда Грузин КСРінің халық әртістері Ю. Кобаладзе, А. Мгеладзе, Н. Тетрадзе т. б. Еңбек етеді. [3]
Дереккөздер өңдеу
- ↑ http://www.1day1buy.ru/vaifomvtai-la/Аджарская_Автономная_Советская_Социалистическая_Республика/(қолжетпейтін сілтеме) Аджа́рская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика
- ↑ http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/231/АДЖАРСКАЯ/ АДЖАРСКАЯ АВТОНОМНАЯ СОВЕТСКАЯ СОЦИАЛИСТИЧЕСКАЯ РЕСПУБЛИКА
- ↑ Қазақ Совет Энциклопедиясы, 1 том