Азаматтар және қоғамдық бірлестіктер

Азаматтар және қоғамдық бірлестіктер. Азаматтардың мемлекеттік басқару аясындағы құқықтық жағдайы. Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтың құқықтық мәртебесін және оның маңызды бөлігі ретінде — азаматтың мемлекеттік басқару аясындағы құқықтық жағдайын, оның әкімшілік-құқықтық мәртебесін айқындайды, бекітеді және оған кепілдік береді. Әкімшілік заңнама азаматтың мемлекеттік басқарудағы құқықтық жағдайының негізгі екі сәтін — оның әкімшілік құқық қабілеттілігін және іс-әрекет қабілеттілігін айқындайды. Әкімшілік құқық қабілеттілігі оның өзіне кұқық және міндеттер алу мүмкіндігін білдіреді. Ол азаматтың тумысынан басталып, қайтыс болуымен аяқталады. Азаматты әкімшілік құкық қабілеттілігінен айыруға немесе оны басқа біреуге беруге болмайды. Оны жекелеген азаматтарға ғана қатысты және белгілі бір уақытка (мысалы, заң бас бостандығынан айыру, әкімшілік тұтқындау сияқты санкцияларды көздейтін қылмыстың немесе әкімшілік құқық бұзушылыққа байланысты) шектеуге ғана болады. Әкімшілік іс-әрекетке қабілеттілік — бұл азаматтың басқару аясында өзінің құқықтары мен міндеттерін саналы және дербес түрде жүзеге асыруға қабілеттілігі. Әкімшілік іс-әрекетке қабілеттіліктің туындауы азаматтың белгілі бір жасқа толуына байланысты (мысалы, мемлекеттік қызметке орналасуы) болады. Азаматтың әкімшілік іс-әрекетке қабілеттілігі толық көлемінде ол 18 жасқа толғанда көрінеді. Әр түрлі салаларда азаматтың іс-әрекетке ішінара қабілеттілігі 16 жасқа толғанда көрінуі мүмкін, өйткені жасы 16-ға толған адам әкімшілік құқық бұзушылықтың субъектісі деп танылады. Қазақстан Республикасының барлық азаматтары бірдей тең іс-әрекет қабілеттілігіне ие. Бірақ олардың кейбіреулері денсаулығына байланысты ішінара немесе толықтай іс- әрекетке қабілетсіз деп танылуы мүмкін (мысалы, ақыл-есі кем, есі ауысқандар). Іс-әрекетке қабілетті азаматтар әкімшілік-құқықтық қабілеттілік негізінде нақты әкімшілік-құқықтық қатынастарға түсе отырып, өздерінің субъективтік құқыктары мен міндеттерін жүзеге асырады. Әкімшілік-құқықтық катынастардың бір тарабы — азаматтар, екінші тарабы — мемлекеттік орган және оның лауазым иесі араларында қалыптасады.

Азаматтардың мемлекеттік басқару аясындағы құқықтары мен міндеттері

Заңнама азаматтардың мемлекеттік басқару саласындағы құқықтары мен міндеттерін бекітеді. Азаматтардың бұл саладағы негізгі құқықтары мен міндеттерін Қазақстан Республикасының Конституциясы бекітеді. Азаматтардың аса маңызды конституциялық құқықтары мыналар:

• тікелей немесе өздерінің өкілдері арқылы мемлекет істерін басқаруға қатысу құқығы. Ол азаматтардың мемлекеттік органдарды, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын сайлауға және оларға сайлануға, сондай-ақ республикалык референдумға қатысу құқығымен қуатталады. Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге құқығы бар;
• Қазақстан Республикасы азаматтарының бірігуге еріктілік құқығы бар;
• Қазақстан Республикасының азаматтары — бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен шерулер өткізуге және тосқауылдарға тұруға қақылы;
• азаматтардың мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға құқығы бар.

Қазақстан Республикасының азаматтары осындай құқықтарға ие болумен қатар, өздеріне заңмен жүктелген міндеттерді де орындайды. Конституция мынадай міндеттерді айқындайды:

• занды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу міндеттілігін;
• табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндеттілікті;
• Отанын қорғауға міндеттілікті;
• тарихи және мәдени мұраларды сақтауға қамкорлықпен карау міндеттілігін.

Азаматтардың құқықтарын жүзеге асыруы және міндеттерін орындауы заңға сыйымды, яғни заң тыйым салмаған іс-әрекеттерді жасау жолымен жүреді. Азаматтар мемлекеттік басқару саласында заңға сыймайтын іс-әрекеттер жасаған жағдайда өкімшілік жауапқа тартылады.

Шетел азаматтарының және азаматтығы жоқ адамдардың құқықтық жағдайлары

Шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар да әкімшілік құқықтың субъектілері болып табылады және Қазақстан Республикасы азаматтарының құкығындай құқықты пайдаланады. Сонымен бірге оларға қойылатын кейбір шектеулер де бар. Мысалы, олар мемлекеттік билік органдарын сайлай алмайды және оған сайлана да алмайды, әскери міндет атқармайды, Қазақстан аумағында еркін жүріп-тұра алмайды, саяси мақсаттарды көздейтін қоғамдық бірлестіктер құруға қақы жоқ. Олар Қазақстан Республикасының Конституциясын кұрметтеуге міндетті, Қазақстан аумағында тұру және орын ауыстыру үтттін рұксат алуға міндетті. Бұл талаптарды бұзғаны үшін жауапкершілікке (әкімшілік және қылмыстық) тартылуы мүмкін. Дипломаттардың кұкықтық жағдайы халықаралық ережелермен реттеліп отырады.

Қоғамдық бірлестіктер ұғымы және олардың түрлері

Қоғамдық ұйымдар, яғни азаматтардың мүдделерін қанағаттандыру үшін құрылатын ерікті бірлестіктер, әкімшілік құқықтың субъектілері болып табылады. Қазақстан Республикасы азаматтарының бірігуге құқығы Қазақстан Республикасы Конституциясының 23-бабында бекітілген. Қоғамдық бірлестіктердің билік өкілеттігі жоқ, мемлекеттік органдардан айырмашылығы сонда. Оларға мүше болудың еріктілігі қоғамдық бірлестіктердің өзі белгілейтін тәртіп пен талаптарға бағынады. Қоғамдық бірлестіктер коммерциялық ұйымдар болып табылмайды. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 31 мамырдағы "Қоғамдық бірлестіктер туралы" Заңына сәйкес заңнамаға қайшы келмейтін, олардың ортак мақсаттарына жету үшін ерікті негізде құрылған сажи партиялар, кәсіподақтар және өзге де азаматтардың бірлестіктері қоғамдық бірлестіктер деп танылады.

Қоғамдық бірлестіктерді құру тәртібі және олардың құқықтық мәртебесі

Қоғамдық бірлестіктердің көбісін құру үпгін ең кем дегенде 10 кәмелетке толған азаматтардың ерік білдіруі кажет. Қоғамдық бірлестіктерді құру туралы шешім съезде, конференцияда немесе жалпы жиналыста қабылданады және оларда жарғы қабылданады. Қоғамдық бірлестік міндетті түрде әділет органдарында тіркелуі керек. Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-бабына сәйкес мақсаты немесе іс-әрекеті Қазақстан Республикасының конституциялык құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруге, әлеуметтік, рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бірлестіктер құруға және олардың кызметіне, сондай-ақ заңнамада көзделмеген әскерилендірілген құрамалар құруға тыйым салынады. Қоғамдық бірлестіктер заң алдында бірдей, мемлекеттің қоғамдық бірлестіктер жұмысына заңсыз араласуына жол берілмейді. Қоғамдық бірлестіктердің белгілі бір құрылымы және өзін-өзі басқару жүйесі бар. Олар өздері өкілі болып табылатын қоғамдық ұйымдар атынан сөйлейді, кабылданған және тіркелген жарғылар мен ережелер негізінде әрекет етеді. Қоғамдық ұйымдар кабылдайтын шешімдердің биліктік сипаты жоқ және міндеттілік күші де болмайды, олар осы ұйым шегінде ғана қолданылады. Қоғамдық бірлестіктер заңға қарсы іс-әрекеттер жасаған жағдайда өкімшілік жауапкершіліққе тартылуы мүмкін. Қоғамдық бірлестіктердін мынадай түрлері болады:

• саяси партиялар;
• қоғамдық қозғалыстар;
• кәсіподақтар;
• әйелдер ұйымы;
• мүгедектер ұйымы;
• шығармашылық одақтар, т.б.

Саяси партиялар құрудың тәртібі

2002 жылы 15 шілдеде Қазақстан Республикасының "Саяси партиялар туралы" Заңы қабылданды. Қазақстан Республикасының азаматтарының, азаматтардың әр түрлі өлеуметтік топтарының аткарушы билік органдары мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы өз мүдделерін өткізу мақсатындағы және оны құруға қатысуы арқылы өздерінің саяси еркін білдіруге бағытталған ерікті бірлестіктері — саяси партиялар деп танылады. Саяси партиялардың халықтың атынан сөз сөйлеуге құқығы жоқ. Мемлекеттің саяси партиялардың ісіне заңсыз араласуына, саяси партиялардың мемлекет ісіне араласуына жол берілмейді. Сондай-ақ саяси партияларға мемлекеттік органдардың кызметін тапсыруға жол берілмейді. Азаматтардан кез келген нысанда, соның ішінде ресми құжаттарда қандай да бір партияға төуелділігін көрсетуді талап етуге тыйым салынады. Парламент депутаттары, мемлекеттік қызметкерлердің саяси партияларда ақы төленетін лауазымдық қызмет атқаруга кұкығы жоқ. Тұрақты әрекет ететін саяси партиялардың органдарында жұмыс істейтін тұлғаларға Қазақстан Республикасының еңбек туралы, өлеуметтік корғау және әлеуметтік қамсыздандыру туралы заңнамалары қолданылады. Саяси партиялардың ұйымдастырушылық құрылымы аумақтық қагидаттарга сай құрылады. Қазақстан Республикасының аумағында басқа мемлекеттердің саяси партияларының қызмет етуіне жол берілмейді. Саяси партиялар саны жағынан бір мың адамшн астам мүшеден құралатын, саяси партияның құрылтай съезі (конференциясын) шакыратын, республиканың, облыстарының, республикалык маңызы бар калаларының, астананың үштен екісін қамтитын Қазақстан Республикасының азаматтарынан құралатын топтардың бастамасымен құрылады. Саяси партияларды мемлекеттік тіркеуді Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі жүзеге асырады. Саяси партияны мемлекеттік тіркеу үшін партияның құрамында кем дегенде елу мың мүшесі, облыстардағы, республикалық маңызы бар қалалар мен астанадағы (филиалдары мен өкілдіктері) құрылымдық бөлімшелерінің өркайсысында кем дегенде саны жағынан жеті жүзден астам мүшесі болуы қажет. Қазақстан Республикасында бірқатар партиялар әрекет етеді. Олар: "Отан", "Асар", "Азаматтық партия", "Коммунистік партия", "Аграрлық партия", "Демократиялық партия" және т.б.

Діни бірлестіктердің кұқықтық жағдайларының негіздері

Республикамызда "Дін тұту еркіндігі және діни бірлестіктер туралы" Заң қабылданды. Діни бірлестіктер әкімшілік құқықтың субъектілері болып табылады. Алайда олар мемлекеттен бөлінген және мемлекет басқаруға катыспайды, бірақ мемлекет олардың түрлерін, құрылу тәртібін, қызмет режімін айқындайды, құқықтары мен міндеттерін белгілейді, олардың қызметіне, сондай-ақ олардың құқықтары мен мүдделерінің корғалуына бақылау жасайды. Діни бірлестіктер — бұл дінге сенуші азаматтардың діни кджеттіліктерін және өзге де дінге байланысты қызметтің талаптарын қанағаттандыру үшін құрылған ерікті құрылымдар. Діни бірлестіктердің түрлеріне — қауымдастықтар, шіркеулер, маңызды міндеттер, бауырластықтар, діни оқу орындары және т.б. жатады. Діни бірлестіктер мемлекет істеріне араласа алмайды және мемлекеттік билік органдарын сайлауға қатыспайды. Олар қоғамның әлеуметтік-мәдени өміріне араласа алады және заңға сәйкес Құдайға құлшылык ету, митингілер мен шерулер өткізу сияқты түрлі шаралар өткізе алады. Діни бірлестіктердің міндеті Конституцияны және Қазақстан Республикасының өзге де заң шығарушылық актілерін сақтау, азаматтар мен басқа да ұйымдардың мүдделеріне нұксан келтірмеу болып табылады. Діни бірлестіктер құқықка қарсы іс-әрекеттер жасай қалған жағдайда, олар әкімшілік жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Діни бірлестіктер құру үшін жиналыс шақыратын саны оннан кем емес кәмелетке толған азаматтардың ерік білдіруі қажет. Жиналыста жарғы қабылданады, ол жарғыны тіркеу жөніндегі өтінішпен бірге Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде немесе аумақтық заң органдарында тіркелуі тиіс. Сонымен, қоғамдық бірлестіктер дегеніміз—азаматтардың саяси белсенділігін арттырып, қоғамдық қызметін дамытуға, олардың сан қилы мүдделерін қанағаттандыруға жәрдемдесетін беймемлекеттік ерікті бірлестіктер. Қоғамдық бірлестіктердің мемлекетгік органдардан негізгі айырмашылығы, оларда мемлекеттік-биліктік өкілеттік жоқ. Қоғамдық бірлестіктердің көптеген түрлері болады.