Аламан тышқаны

Аламан (лат. Сricetus cricetus) – кеміргіштер отрядының аламантәрізділер тұқымдасына жататын кеміргіш .

Аламан
Амандық күйі
Least Concern (IUCN3.1)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Сүтқоректілер Сабы: Кеміргіштер Тұқымдасы: Cricetidae Кіші тұқымдасы: Cricetinae Тегі: Cricetus Leske, 1779 Түрі: C. cricetus
Екі-есімді атауы
Cricetus cricetus (Linnaeus, 1758)
Синонимдері
List C. albus Fitzinger, 1867 C. babylonicus Nehring, 1903 C. canescens Nehring, 1899 C. frumentarius Pallas, 1811 C. fulvus Bechstein, 1801 C. fuscidorsis Argyropulo, 1932 C. fuscidorsis Argyropulo, 1936 C. germanicus Kerr, 1792 C. jeudii Gray, 1873 C. latycranius Ognev, 1923 C. nehringi Matschie, 1901 C. niger Fitzinger, 1867 C. niger Bogdanov, 1871 C. niger Simroth, 1906 C. nigricans Lacépède, 1799 C. polychroma Krulikovski, 1916 C. rufescens Nehring, 1899 C. stavropolicus Satunin, 1907 C. tauricus Ognev, 1924 C. tomensis Ognev, 1924 C. varius Fitzinger, 1867 C. vulgaris Geoffroy, 1803

«Түсіндірме сөздікте» егіске үлкен зиян келтіретін ...тышқанның түрі деген түсінік берілген. «... кеміргіштердің ішіндегі ең зияндыларының бірі болып саналатын аламан деген аң жиі кездеседі» (Ә. Бірмағамбетов, Қазақстан географиясы). «Қазақ Совет Энциклопедиясында» бұл тышқанның түр-түсі толығырақ жазылған. Сондағы сипатына қарай «аламан» атауын түгінің түрлі-түсті болуымен байланыстыра «ала» сөзінен шықты деп болжау да теріс көрінбейді. Алайда тышқанның аласы жалғыз ол емес екендігін, әрі көптеген тағы хайуандар атауына қосылатын - ан жұрнағының (арыстан, бұлан, құлан т. б.) бұл жерде «ала» сөзіне тікелей жалғанбай, «м» дыбысының дәнекер болуын еске алсақ, «ала» сөзімен байланыстыру көңілге онша қонымды болып шықпайтын тәрізді.

моңғол тілінде «алам» біздегі «ін» мағынасында қолданылады. Осыны тілге тиек етіп, «алам» тұлғасына -ан жұрнағы қосылып, «аламан» атауы пайда болған (қазақша: індегі аң, іннің аңы болмақ қой) деген жорамалға да көңіл толмайды. Өйткені аң, тышқан атаулының көбі інді мекендейді, соны ұя етеді. Бұл жағдайда, барлық тышқан тұқымдасқа «аламан» атауы неге телінбеген деген сұрау тууы да орынды.

Біздің болжауымызша, «аламан» атауы —«ін» мағынасын беретін «алам» сөзімен байланысты болса керек. Әрине, бұл жерде біз «аламан» атын оның інде тұруымен ұштастырудан аулақпыз. Сөз болып отырған тышқанға тән, соған ғана меншікті бір қасиет бар. Ол қасиет — аламанның ұрт көлемінің аумақтылығы, сол арқылы дәнді молырақ қамтып, інін ілезде толтыра алады. Демек, екі ұртының өзі кіші-гірім інге сәйкес келеді. Осы қасиетін еске алғандықтан да болар, аламаңды кей жерде халық «алақоржын» деп те атайды. Екі ұртының аумақтылығын інге ұқсатудан (моңғолша — «аламға»). «аламан» аталуы ықтимал.