Алжы

Алжы (алжу). Қазіргі түсінігімізде — жасы жетіп, қартайғанда ақылдан, дұрыс ойлау қабілетінен айырылуды аңғартады. «Алшынның бір алжыған шалын келемеж қылып кетейін деп едім десеңші» (Ы. Алтынсарин).

Бұл тұлғалас сөзді тек түркі тілдерінен ғана емес, Моңғол, тунгус-маньчжург тобындағы тілдерден де табамыз. Бірақ мағыналары әр қилы болса да, онша алшақ кетпейді. Түркі тілдерінің бірі — якутша: алджан — бұзылу, бүліну дегенді білдірсе, Моңғол тілінде: алжаах — қажу, шаршау мағыналарында қолданылады, Бурят тілінде де бұл тұлғалы сөз Моңғол тіліндегі мағынаны береді. Көрсетілген деректерге сүйеніп, «алжы» сөзінің алғашқы мағынасы якут тіліндегі «бұзылу», «бүліну» немесе Моңғол, бурят тілдеріндегі «қажу», «шаршау» десек, өте асығыс болатын түрі бар. Бұлардың қайсысы болса да, туынды болар деген ойға итермелейтін тағы бір тіл дерегіне тап боламыз. Маньчжур тілінде: алджа — айырылу, айырылысу сияқты мағынаға нұсқайды. Көрсетілген тілдердегі «алжы» сөзімен байланысты мағыналардың қай-қайсысы да бірінен-бірі өте жырақ кетпейді. Алғаш жас организмнің ескіре келе бүліну, бұзылу (якут тілінде), шаршау, қажуы (Моңғол тілінде) заңды, осылардың жиыны — ақылдан айырылуға (маньчжур тілінде) әкеліп соқтыратыны даусыз құбылыс. Маньчжур тілінде бүл тұлғалас сөздің тағы бір мағынасы — өзгеру, өзгеріске түсу. Келтірілген тілдік деректер «алжы» сөзінің алғашқы мағынасы — өзгеру деп топшылауға мүмкіндік береді. Осы «өзгерістен» «алжы» сөзінің Моңғол, якут, қазақ тілдеріндегі басқа мағыналары туындаған дей аламыз.