Аллегория

аллегория, (көне грекше: allёgorіa — астралап, пернелеп айту), — оқырманның не көрерменнің санасына, қиялына ерекше әсер ететіндей, образ жасаудың бейнелеуші құралы, көркемдік тәсіл. Аллегорлау көркемдік тәсілдердің ең көнесі, бастауын мифтен алып, фольклорда ерекше дамыған. Түлкі — қулық, арыстан — зорлық, қасқыр — қастық, қоян — сужүректік, есек — ақымақтық, аққу — адалдық, махаббат т.б. түрінде бейнеленетін персонаждарда адамдарға тән мінез пернелеп айтылса да, бірден санаға, қиялға әсер етіп, көз алдыңа елестейді. Әлемдік сөз өнерінде ғасырлар бойы қалыптасқан типология ортақ бейнелер Аллегорлау арқылы беріледі.

Әдеби шығармаларда жансыз табиғат құбылысы тірі кісінің қылығымен ауыстырыла суреттелетіні көптеп кездеседі. Құбылтудың мұндай түрі кейіптеу деп аталады. Мысалы, Абайдың "Қыс" өлеңіндегі:

Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды,---

деп, қыстың кәрі құда бейнесінде бейнеленуі суреттелуі, сылқ-сылқ күлгені" - кейіптеу.

Алайда, ұлттық ұғым-сана, дәстүр-салтқа байланысты мұндай бейнелер барлық халықта бірдей әсер тудырмайтын кездері де болады. Аллегория ауыз әдебиетінің барлық жанрларында, оның ішінде жануарлар туралы ертегілерде, халық мысалдарында, өтірік өлеңде, жазба әдебиетте сатиралық жанрларда жиі қолданылады. Ол пернелеп айтуға, дерексіз ұғымды деректі нәрсеге ауыстырып бейнелеуге икемді тәсіл болғандықтан мысал жанрында ерекше дамыған.

Эзоп, Лафонтен, Крылов, Абай, Байтұрсынов т.б. шығармаларында Аллегория айрықша орын алған. Абайдың “Қарға мен түлкі” мысалындағы Түлкі мен Қарға бейнесі арқылы адам баласының бойындағы қулық пен аңқаулық, даңғазалық сияқты мінез табиғаты пернелей өткір мысқылмен шебер берілген.

Аллегория көркем прозада да кездеседі. Әсіресе орта ғасыр сөз өнеріне, қайта өркендеу дәуіріне, барокко, классицизмге тән көркемдік тәсіл (А.Франц, К.Чапек, М.Е.Салтыков-Щедрин, Г.Ибсен т.б.).