Алғашқы айлар

Алғашқы айлар — атам замандағы мектеп қабырғасындағы жасөспірімдердің мектеп өміріндегі рөлін сонымен қатар ауыл мен ауыл адамдары арасындағы қарым-қатынасты толық сипаттайтын Мұқан Иманжановтың повесті. «Алғашқы айлар» повесі 1950 жылы шыққан. Повесте ауылдық жердегі мектеп өмірі, мұғалімдер ұжымының сан салалы жұмыстары, оқушылардың мінез-құлық, іс-әрекеттері, адамдар арасындағы қарым-қатынастар шынайы әрі терең суреттелген. Мектеп өмірі, оқу мен еңбекті ұштастыру мәселесі, мұғалімдердің ауыр да абыройлы еңбегі шебер бейнеленеді. Балалардың арман-мақсаты, отансүйгіштігі, еңбекқорлығы, көпшілдігі, турашыл адалдығы әрі нанымды, әрі тапқырлықпен тартымды суреттеледі.

Қысқаша мазмұны

Мектеп өмірі мен ауыл өмірін бір-бірімен байланыстыра отырып жазылған бұл шығарманың басты кейіпкері - Жақыпбек. Алматы қаласындағы университетті бітірген жаста болса талантты мұғалім Жақыпбек ауыл өміріне әсіресе мектеп өміріне түрлі өзгерістер әкеледі. «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» - деп қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев айтып кеткендей Жақыпбек тынбай жұмыс жасағанының арқасында өзінің алдына қойған мақсаттарына жетеді. Жақыпбек ең алғаш мектеп табалдырығын аттағанда қызықты жағдаятқа тап болды. Ол мектеп директоры Күдеріні күтіп тұрғанда терезе жаққа көз жіберді. Ашық терезеге көзін салған Жақыпбектің көңілін сонау бір мүйістегі үйдің бұрышынан жүгіріп шыққан екі бала бөлді. Олар барын сала кезек қағып, мектепке қарай зымырап келеді. Бұлардікі жай жарыс емес, бір-бірін қуып келе жатқанын Жақыпбекте аңғарды. Мектепке тақай беріп сықылықтап күліп, бір-бірімен алыса кетті. Бағанадан бері терезеден қарап тұрған Жақыпбек оларға қойыңдар деп айтқанда, ойын қызығына берілген екі бала кенет тынып, дауыс қайдан шықты дегендей аң-таң болып, терезе жаққа басын бұрды. Жақыпбекті көрген олар бастапқыда сескеніп кейін жаңадан келген мұғалім шығар немесе ата-ана болуы керек деп бір-бірімен дабырласа кетті. Оның жаңадан келген мұғалім екеніне нанбаған Сапар мен Сейтен жүгіріп ала жөнелді.

Әдетте Жақыпбек тік мінезді, бірбеткей, ойлағанын беті жүзің бар демей, тіке айтып тастайтын қызуқанды жігіт еді және едәуір қызбалығы бар тұғын. Сонысына қарамастан ол адамзат баласына жұғымды еді. Тосын көзге шалынбай қалды–ау құбылыстарды да кейде салған жерден қалтқысыз ұғып, сол адам туралы жақсы не жаман деген ойға тіреледі.

Жақыпбек өз ортасында үнемі белсенділік танытып жүреді. Белсенділігінің арқасында ол өзінің бейтаныс ортасына тез сіңісіп кетті. Бейтаныс коллективпен болған жиындарда ол әңгімеге қызу араласуға бейім, түсіндірілмей қалған жағдаяттарды дамытып талдауға дайын еді. Өзгелерден осы қасиеті арқылы ерекшеленетін Жақыпбек өз ортасына сыйлы әрі құрметті болды.

Оның басты мақсаты оқу-тәрбие жұмыстарына елеулі өзгерістер енгізу еді. Ол қолданылып жүрген оқу программасын жаңарту керек екендігін, жетіжылдық білім алатын мектеп оқушыларының ауыл тіршілігімен тек қана теория жүзінде ғана емес, практикалық түрде танысу керектігін мектептік, аудандық жиналыстарда көптің алдында паш етті. Сонымен қатар ол білім беру әдісі төмен мұғалімдерді мектептен шығару туралы ұсыныс тастады. Ол мұғалімдердің өткізген сабақтарына қатысып, қай мұғалімнің қандай тұсының осал екендігін аңғарды. Соның бірі тарих пәнінің мұғалімі - Батырбай. Жақыпбек Батырбай өткізген сабақтарға қатысып түңілді. Жауынбаев бесінші, алтыншы сыныптарға арналған тоз-тозы шыққан кітапты алып келіп, балаларға кезектестіріп оқытып қояды. Оқушылардың сұраған сұрағына жауап бермейтін Батырбайдың сабақ беру әдісінің осал әрі тиімсіз екендігін ұқты. Жақыпбек мектеп директоры Күдеріден Батырбайдың ісі туралы сөйлесіп, талай рет ұрысып қалды. Сонда да өз айтқанынан қайтпай, осы істі түбегейлі өз жағына шығару үшін тер төкті. Ақыры айтқаны орындалып Батырбаймен қош айтысты.

Осыдан кейінде мектепте көптеген өзгерістер орын алды. Оқушылар физикадан, биологиядан, химиядан алған білімдерін колхоздың бай шаруашылығында қолданды. Ауыл мен мектеп арасындағы бірлік күшейді. Ауыл өмірінде кең тыныс пайда болды. Осы тыныс ауыл мен мектепті бір-біріне егіз қозыдай етіп, ұжымдасуына себеп болды. Оқушылардың колхоз өміріне араласуы, ауылдың көркін күшейте түсті. Ауыл шаруашылығы қарқынды дамып, балалардың шаруашылыққа деген көзқарасы күн санап өзгерді. Ауыл тынысы мектеп тынысына айналып,махаббаты жарасқан жұптай жұбын жазбады.

Жақыпбек ауыл болашағының жарқын болатынына кәміл сенімді болды. Ол күлімсіреп, бұл тек алғашқы айлар ғой деп іштей қуанды. Оны алдағы уақыттағы ауыл өмірі қатты қуантты. Бар әлемді құшағына сыйғызып тұрғандай, Жақыпбек іштей қуаныштан жылап, айға көз қиығымен ұзақ қарады.

«Алғашқы айлар» повесінің тақырыбы мен сюжеттік даму ерекшелігі

«Алғашқы айлар» повесіндегі басты тұлға – Жақыпбек мектеп мұғалімі қандай болу керек деген талапқа жауап бергендей. Жақыпбек оқушылардың әрқайсысымен жақындасып, бала мен мұғалім арасындағы сенімсіздіктің жігін жойып, тіл табыса білу қияңқы баланы тәрбиелеуде бірден-бір дұрыс жол екенін дәлелдейді. Рас, бала жүрегіне жол табу оңай емес, Жақыпбек осы жолда табандылықпен күресіп, мақсатына жетеді. Жазушы Жақыпбекті балалардың жақсы көріп, үйір болуының себебін ашады. Ол бала табиғатына тән, әр нәрсені білсем деген құштарлық мінезін қолдап, оқушыларды колхоз шарушылығымен де етене жақындатып, көп мағлұмат береді. Немесе экскурсияға апару секілді қызықты жұмыстар жүргізеді. Жазушы баланы еңбекке баулып өсіруді тәрбиенің басты шарты деп қарайды. Мектеп білім беруді ғана мақсат етпей, ата-анамен ынтымақтасып, қайткенде нағыз азамат тәрбиелеп өсіреміз деген мақсатты алына қою керек. Осы ойын кейін бір жас талапкерге жолдаған хатында Мұқан: «Біз балаларды оқы деп қана үгіттей бермей, еңбек етте, өмірді біл, колхоз шаруашылығын сүй дегенді де құлақтарына сіңіріп, қажетті жерінде дәріптеп отырумыз керек», - дейді. Міне, «Алғашқы айлар» повесінде осы идеяны негізгі нысана етіп ұстайды жазушы. Уақыт тынысын әрдайым қадағалап, тамыршыдай тап басып отырған жазушы қоғамның даму процесін, болашағын сол кезеңнің биігінен қарап бағалайды. «Социалистік Қазақстан» газетінде, «Пионер» журналында бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарған жылдарында ізденгіш, білімдар, бауырмал жазушы шебер шығармалары арқылы жас қаламгерге көркемдік ықпал жасады, ондаған талапкерлерге ағалық ақыл, пайдалы кеңесін айтып, тәлім берді. Мұқан Иманжанов «Жас өмір», «Менің махаббатым», «Сөнген шала» пьесаларын жазып, драматургия саласында да еңбек етті.