Америка әсерлері

«Америка әсерлері», Әуезовтің 1960 ж. ақпан, наурыз айларында кеңес жазушылары құрамында - Л. Леонов, О. Гончар, С. Щипачевтермен бірге Америка Құрама Штаттарына барып қайтқан жол сапарынан кейін жазған очеркі. Жазушының науқастанып қалуына байланысты улкен очерктің екінші бөлімі жазылмай қалған. Очерктің бірінші бөлімінде айтылғандай, мухиттың арғы бетінде айдан астам уақыт жургенде Вашингтонда екі рет, Нью-Йоркте екі рет , Калифорнияда, Лос-Анжелес пен сол штаттың Фресно графтығында, одан кейін Аризона штатында, оның орталығы Феникс қаласында, қайтарда Бостон шаһарында бірнеше күн болған. Жолсапар очеркте жазушының алғашқы екі қала - Вашингтон мен Нью-Йорктен алған әсерлері, аңғарып, туйген жай-жағдаяттары баяндалады. Көлемді очерктің алғашқы бөлімін:

«Біз қарлы, жауын-ша_шынды, әлі қысы аяқталмаған Вашингтон, Нью-Йорк турған Атлант теңізі жағасынан бұл мемлекеттің маужыраған жылы жағы - Тынық мұхит жағасындағы Калифорния штатына ұшуға беттедік. Алдымыздағы ендігі біздің көңіл қиялымызды тартқан улкен қала - Лос-Анжелес»

деп аяқтауынан, автордың өзге штаттар мен қалаларда болғандығы, көрген-білгендерін, көңілге түйгендерін жалғастырып жазуды жоспарлағанын, көпшілікке беймәлім, оңай таныла қоймайтын қат-қабат, қатпар-қатпарлары мол елдің жай-жапсары жайында біраз сөз айтуды мақсат еткені байқалады. Мақсат демекші, автор очеркке кіріспес бұрын «үш турлі жайдан өзіміздің ардақты оқушылар алдынан өтініп алу мақүл деп білдім» деп, алдына қойған міндетін өте бір үлкен жауапкершілікпен анықтап алады да, «осы менің жазатын сөздерімде өзіміздің оқушының білгендеріне, сезіп-танып жүргендеріне аз да болса, қосымша боларлық жөн-жосықтар баяндай түспекпін. ...бірінші еске салар, оқушыдан өтініп өтер жайымның бірі осы» дейді. «Екінші жай: менің бұл жазатыным тек көргеннен, көзбен көргеннен алған тікелей әсерлер ғана» деп, өзінің саяхатшы емес екенін, жазғанының саяхатнама емес екендігін тәптіштеп айтады. Себебі Әуезовтің бағалауынша, Америка Құрама Штаттары «тарихтық , мемлекеттік, қоғамдық аса шебер техникалық өндірісті, мәдениет, ғылым, көркемөнер - бәр-бәрінің ұзақ өскелең алуан-алуан ерекшеліктері, қайшылықтары, даму-өрлеу заңдары қым-қуыт қиын дүниелер». Сондықтан «білгір кісі болып сөйлемек те емеспін» дейді. Үшінші ескертпегі - осы. Бұдан заңғар жазушының деректі шығармада оқырманды ақиқаттан титтей де болса, ауытқытпай ұстайтынын, қалам қуаты, көркемдік деңгейі биік бола тұра, шындық ты бәрінен жоғары қоятынын аңғарамыз. Әрі жазатын нысанына соншалық жауапкершілікпен қарайтынын, оны бүге-шігесіне дейін зерттемей, көпке арнап сөз айтпағанын аңғарамыз. Осы очерк жазылатын 60-жылдары бұрынғы Кеңестер Одағы мен Америка қурама Штаттары арасындағы саяси хал-ахуалдың шиеленісіп тұрған кезінде: «Совет әдебиеті өкілдеріне арналған қырыс-теріс қабақты, қас-қияс көңіл де біліне қойған жоқ» дегені - батылдық . Нью-Йорк қаласын аралағаннан кейін «ойланғанда озғын адамзат цивилизациясы жиырмасыншы ғасырдың орта кезінде осылайша қалыптап келген анық мәдөниеті зор, анық зәулім алып қала осы дейсің» деп жазуы - ақиқаттан аттап кетпегендіктен туған тұжырым екені даусыз. Сол елдегі өркениетке «ірге, негіз» болған ең алдыңғы мәдениет көздеріне, өнер турлеріне жасалған білгір де әділ талдау автордың білім таным кеңістігінің ғажайып кеңдігімен таңдандырады. Ұлы суреткердің қай шығармасынан болсын, анық сезілетін «мың бояудың той-тоғысы» бүл очеркте де жеткілікті. Мысалы, алғаш мүхиттың арғы жағындағы Нью-Йорктың Айдл-Уайл аэропортына келіп түскенде, әр түрлі ұшақтар қозғалысын бейне бір үлкен теңіз түбіндегі әр алуан, эр атаның ұлы балықтар, жайындар теңіз түбінің өзгеше айуанаттары тәрізді. Біріне бірі жылжи тақай келіп турысып, бір кішілеуі жүйткіп өтіп, кейбір үлкендері қалғығандай мелшиіп, бір сәт турып қалып, енді бірде унсіз ағыза жөнелетін тәрізді» дейді. «Америка әсерлері» - Әуезовтің дерегі мол, танымдық талдауы терең, көркемдік қуаты биік публицистикалық шығармасы. Очерк алғаш рет 1964 ж. «қазақ әдебиеті» газетінің 3, 10, 17, 24 шілде күнгі нөмірлерінде «Социалистік Қазақстанда» (1960, 24 сәуір), «Сапарлар, кездесулер, әсерлер» жинағында (1966, 10-45-беттер) жарияланды. Жазушының 12 томдық (3-кітап) және 20 томдық (8-кітап) шығармалар жинақтарына енгізілді.

Сілтемелер

• Дүйсенәлі Әлімақын. Әуезов Америкада — Abai.kz сайтында
• Дэнис Кин. «Америка әсерлері» очеркін басқа тілдерге аудару керек