Әмір ибн әл-Ас

Әбу Абдуллаһ Әмір ибн әл-Ас әл-Құрайыш (араб.: عمرو بن العاص‎; шам. 573, Мекке — 6 қаңтар 664, Фустат, Мысыр) — VII ғасыр араб қолбасшысы әрі мемлекеттік қайраткер. Мысырға жорықты бастап барған.

Әмір ибн әл-Ас араб.: عمرو بن العاص‎
Лауазымы
Мысыр наменгері
661 — 664
Ізашары	Мұхаммад ибн Әбу Бәкір
Ізбасары	белгісіз
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	шам. 573 Мекке, Хиджаз
Қайтыс болуы	664 (0664) Фустат, Каир, Мысыр
Әкесі	әл-Ас ибн Уәил
Анасы	ан-Набиға бинт Хұзайма
Жұбайы	Умм Күлсүм бинт Үкбе және Рита бинт Мұнаба бин Хаджадж
Балалары	Абдуллах ибн Әмір мен Мұхамед ибн Әмір ибн әл-Ас
Әмір ибн әл-Ас Ортаққорда

Өмірбаяны

Оның толық аты-жөні - Әбу Абдуллаһ Әмір ибн әл-Ас ибн Уәил ибн Хашим ибн Саид ибн Сахм әл-Құрайыш. Шамамен 573 немесе 583 жылдары Меккеде дүниеге келген. Әмір Меккедегі ең беделді Құрайыш көсемдерінің бірі болды және ұзақ уақыт бойы мұсылмандарға қарсы әрекет жасады. Дәл осы адам Эфиопияға қоныс аударған мұхаджирлерді тұтқындап, алып үшін жіберілген. Мұсылмандар Меккеден Мединеге қоныс аударғаннан кейін, оларға қарсы Бәдір, Ухуд және ордағы шайқаста шайқасты. 628 жылы Худайбия бейбітшілік келісіміне қол қойылғаннан кейін Әмір ибн әл-Ас исламды қабылдады.

Меккені жаулап алудан сәл бұрын Джузам, Лахм, Кудааа, Амила және Узра тайпалары мұсылмандарға қарсы әрекет жасамақ болған. Бұған жауап ретінде Мұхаммед пайғамбар оларға қарсы жасақ жинауға бұйрық беріп, оның басында Әмір ибн әл-Асты қойды. Мұсылмандардың жақындағанын көріп, осы тайпалардың қарулы күштері бытырап кетті және Әмір өзінің жасағымен бірге Мединеге қайтты.

Меккені жаулап алғаннан кейін Мұхаммед пайғамбар Әмір ибн әл-Асты Сува пұтын жоюға жібереді. Осыдан кейін Әмір Мұхаммед пайғамбардың хатын осы аймақ билеушісіне жеткізу үшін Оманға барып, 632 жылы пайғамбар қайтыс болғанға дейін сол жерде болды.

Халифа Әбу Бәкір кезінде Әмір діннен безгендермен сәтті күресіп, содан кейін Византиямен соғысқа жол тартты. Ол Сирия мен Палестинаны жаулап алуға қатысып, Мысырға қарсы әскери жорыққа бастамашы болды. Ол бұл туралы халифа Омардан сұрады және халифа біраз ойланғаннан кейін осы жорыққа рұқсат берді. Әмір әл-Зүбәйір ибн Әууәм басқарған әскермен бірге Мысырдың византиялық наменгер Мукавкастың қарсылығын бұзып, көп ұзамай Мысыр халифат әскерінің қол астына өтті. Омар Әмірді Мысырдың наменгері етіп тағайындады, бірақ салық саласындағы заң бұзушылықтар туралы шағымдардың салдарынан халифа Осман оны бұл қызметтен босатты. Осыдан кейін Әмір ибн әл-Ас уақытша саясаттан алшақтап, халифа Әлидің билікке келуімен оған қайта оралды.

Халифа Әли кезінде Әмір Сирия билеушісі Мұғауияны қолдап, оның әскерін басқара бастады. Халифа Әли өз өкілін Сирияға жіберген кезде Мұғауия мен Әмір халифа Османды өлтірушілерді жасырды деп айыптап, жаңа халифаға ант беруден бас тартты.

Сиффин шайқасы

Халифа Али сириялықтардың қарсылығын бұзуға тырысып, оларға қарсы тұрды. Халифаның әскері Сиффин шайқасында сәттілікке қол жеткізгеннен кейін Әмір ибн әл-Ас өзін үмітсіз жағдайда сезініп, сарбаздарына Құран бұрама қағаздарын найзаларының ұшына жабыстыруды бұйырып, Құдайдың үкімін сұрады. Халифа Әли айналасындағылардың қысымымен жанжалды аралық сотта шешуге мәжбүр болды. Осы сот үдерісінде екі соғысушы тараптың өкілдері халифа Әлидің де, Мұғауияның да тақтан бас тарту туралы куәлік беріп, содан кейін жаңа халифаны сайлау керек еді. Халифа Әлидің өкілі - Әбу Мұса әл-Ашғари Әлидің де, Мұғауияның да тақтан түсуін жариялады, бірақ Әмір ибн әл-Ас күтпеген жерден Мұғауияның тақтан бас тартуы туралы жариялаудан бас тартты. Аралық сот ешқандай нәтижеге әкелген жоқ және халифаттағы азаматтық соғыс жалғасты. Сиффин шайқасынан кейін Әлидің жағдайы күрт нашарлады, өйткені кейбір Сиффиндегі бітімге келуге мәжбүр еткен бұрынғы жақтастары оны тастап кетті. Оларды «харижиттер» деп атай бастады.

Мысыр

Мешітке кірер есік

Әмір ибн әл-Астың әрекеттері Сирия әскерінің күшеюіне және шабуылға шығуына мүмкіндік берді. 658 жылы Әмірдің әскері Мысырға кіріп, онда өз билігін орнатты. Алғашқы Таупықты халифа Әбу Бәкірдің ұлы болған Мысырдың наменгері Мұхаммад ибн Әбу Бәкір өлтірілді.

661 жылы харижиттер Әли, Мұғауия және Әмірға кісі өлтірушілер жіберді, нәтижесінде Әли өлтірілді, Мұғауия аяғынан жеңіл жарақат алды, ал Әмірдің орнына оның жақын серігі Харижа ибн Хұзафа өлтірілді. Әлиді өлтіргеннен кейін халифа атанған Мұғауия Әмір ибн әл-Асты Мысырдың наменгері етіп тағайындады. 664 жылы Әмір ибн әл-Ас қатты ауырып қайтыс болды. Ол қайтыс болғанға дейін күнәлары туралы тәубеге келіп, халифа Әлиге әділетсіз қарағанына өкінгені жайлы айтылады.

Каирде жаулап алушы әскер қолбасшысы Әмір ибн әл-Асаның шатыры тұрған жерде 662 жылы Әмір ибн әл-Ас мешіті бой көтеріп, әлі күнге дейін жұмыс істеуде.

Арғы оқылымдар

• Butler, Alfred J. The Arab Conquest of Egypt and the Last Thirty years of Roman Dominion Oxford, 1978.
• Charles, R. H. The Chronicle of John, Bishop of Nikiu: Translated from Zotenberg's Ethiopic Text, 1916. Reprinted 2007. Evolution Publishing, ISBN 978-1-889758-87-9. Evolpub.com