Уикипедия

Анархия

Анархия (гр. ἀναρχία - бассыздық, басқарусыздық; ἀν- — «жоқ» и ἀρχή — «басталуы; бастықтар; билік»)[1][2][3] — биліксіз немесе басқарушы органсыз қоғамның жағдайы. Бұл ұғым қоғамға немесе иерархияны толығымен қабылдамайтын адамдар тобына да қатысты болуы мүмкін[4].

Бұл сөз бастапқыда көшбасшының жоқтығын білдірді, бірақ 1840 жылы Пьер-Джозеф Прудон бұл терминді сол кездегі жаңа саяси философияға — анархизмге сілтеме жасау үшін — өзінің «Меншік дегеніміз не?» трактатында қолданды[5].

«Анархия» термині бірнеше түрлі мағынада қолданылады:

  • Мемлекет мемлекетсіз қоғаммен алмастырылған гипотетикалық жағдай (анархистердің идеалы).
  • Мемлекеттік биліктің болмауы.
  • Қарабайыр қоғамдағы әлеуметтік құрылымның нысаны ретінде мемлекет пайда болғанға дейінгі жағдайлар.
  • Жекелеген адамдар немесе топтардың басшылыққа бағынбауы және соның салдарынан туған тәртіпсіздік, ұйымшылсыздық, жөнсіздік, тәртіпсіздік.

Анархиялық синдикализм

өңдеу

Анархиялық синдикализм — қоғамның социалистік қайта құрылуында кәсіподақтардың шешуші рөлін мойындайтын жұмысшылар қозғалысындағы ағым. Анархиялық синдикализм XIX ғ. соңы мен XX ғ. басында Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде (Франция, Испания және т.б.) кеңінен таралды. Буржуазиялық мемлекеттермен саяси емес, экономикалық күресті алдыңғы орынға қойды. Анархиялық синдикализм саяси іс-әрекеттің парламенттік түрін, қарулы көтерілісті құптамады. Негізінен жұмысшы кәсіподақтардың «тікелей іс- әрекетін» (ереуілдер, шерулер, шет- қақпайлау), кәсіпкерлер мен мемлекетке қысым жасауын, тіпті капиталистік қоғамды қайта құрудың шешуші құралы ретінде жалпы экономикалық ереуілге шығуды қолдады[6].

Анархия және саяси философия

өңдеу

Неміс философы Иммануил Кант анархияны «Антропологияда прагматикалық тұрғыдан» «биліксіз заң және бостандық» деп санады. Осылайша, Канттың пікірінше, анархия нақты азаматтық жағдайға жете алмайды, өйткені билігі жоқ заң тек «бос ұсыныс» болады[7]. «Мәңгілік бейбітшілікке» еңбегінде ол анархия деспотиядан кейін мемлекеттің өмір сүруінің өте жағымсыз түрі деп жазды, онда «жақсылық рудименттері» жойылған кезде, кез-келген кішігірім заңды құрылғы жоқтан жақсы болған кезде, бұл биліктің жоқтығын білдіреді[8].

Пьер-Джозеф Прудон анархия егемендіктің, мырзаның жоқтығын білдіреді, оларға Үкімет атынан белгі береді деп жазады. Прудондағы анархия — бұл тек заңның күшін немесе «қажеттілікті» мойындайтын бостандық өлшемі[5]. 1848 жылғы «Әлеуметтік мәселені шешуде» республика үшін оң анархия идеалды, ал бостандық тәртіптің анасы екенін көрсетеді[9]. Прудон қоршауындағы анархист Ансельм Белжарри бірнеше жылдан кейін «Анархия, тәртіп журналы» брошюрасын шығарды (фр. L’Anarchie, Journal de l’ordre)[10].

Макс Штирнер 1844 жылғы «Жалғыз және оның меншігі» еңбегінде либерализм ұғымын талдайды, бұл тұжырымдаманың кейбір түсіндірмелері анархия мен заңсыздықтың сәйкес идеяларына қайшы келетінін көрсетіп, оларды «ақылға қонымды тәртіп» пен «шектеулі бостандық» суррогатымен алмастырады[11][12]. Нақты саяси либерализм үстемдікті жою және таптар арасындағы айырмашылықтарды жою арқылы анархияны тудырады[12]. Реклэр Штирнер анархиясы ең алдымен қираған мемлекеттің қаңқасындағы барлығына қарсы соғыстан туындаған тәртіпсіздік екенін атап өтті[13].

Михаил Бакунин анархия теңдікпен қатар жеке адамның адамгершілігінің жалғыз шарты деп есептеді[14]. Ол бастапқы анархияны хаос пен шатасуды[15] және қылмыстық анархияны[16] — материя мен рухтың қарама-қайшылығында көрсетілген ізгіліктің құлдығын білдіреді деп атап өтті. Бастапқы анархия басқа мемлекеттің құлдыққа түсуі нәтижесінде мемлекеттің жойылуына әкеледі[14]. Қылмыстық анархия барлық адамдардың ынтымақтастығын бұзатын ерік бостандығымен байланысты, өйткені әркімнің ерік-жігері бар адамдар тобы «бір-бірін жоюға» ұмтылатын еді[17]. Бакунин анархияны бостандықпен анықтап, анархия анархо-коммунизм доктринасын жариялай отырып, «төменнен жоғарыға қарай еркін жұмысшы массасын ұйымдастырудың» аналогы екенін баса айтты[18].

Уордсворт Донисторп социализмді жоққа шығарды және анархияны моральдық стереотиптерден және қазіргі заманғы заңнаманың ескірген ережелерінен даралықтың еркіндігі ретінде түсіндірді, адамдар арасындағы қарым-қатынастың жаңа тәсілдері мен тетіктерін ойлап табуға тырысты (атап айтқанда, кинематография және ол жасаған жаңа Uropa тілі), оның идеялары Liberty and Property Defence League  және Legitimation League арқылы жүзеге асты[19].

Петр Кропоткин анархия ұғымын жаратылыстану ғылымдары аспектісінде қарастырды, жалпылауды бағалау үшін индуктивті-дедуктивті әдісті қолданып,  егер ол анархия шеңберінде әрекет етсе адамзаттың еркіндікке, теңдікке және бауырластыққа жету жолдары қандай болатынын түсінуге тырысты. Кропоткин үшін анархия — бұл механикалық қабылдауға негізделген дүниетаным және «масса идеалы»[20].

Қазіргі таңда анархия, ең алдымен, қоғамның тікелей жағдайының идеалы бола отырып, қоғамда биліктің немесе мемлекеттіліктің жоқтығын білдіреді[21][22]. Бұл анықтама ХХ ғасырдың аяғында реттелген және конституциялық деп анықталған, тұжырымдаманың өзін түсінудегі өзгерістердің арқасында кең таралды. Бұл анықтама ХХ ғасырдың соңында тұжырымдаманың өзін түсінудегі өзгерістердің арқасында, ол реттелген және конституциялық ретінде анықталып кең таралды[23]. Қорлайтын немесе қарапайым көріністе анархия хаос пен тәртіпсіздікті білдіреді[24], кейбір жағдайларда жоғарыда айтылғандар берілген ұғымның екінші мағынасы болып табылады[22]. Саяси реализм аясында халықаралық анархия мемлекеттер арасындағы қақтығыс пен ынтымақтастық арасындағы күштердің тепе-теңдігін білдіреді[24].

Анархия және антропология

өңдеу

Дэвид Гребер және Пьер Кластер сияқты анархистік антропологтар кейбір қоғамдарды, соның ішінде бушмендер, тив, пиароаны анархиялық деп санайды, өйткені олар орталықтандырылған саяси билік идеясын жоққа шығарады[25].

Маршалл Салинс және Ричард Боршей Ли сияқты басқа антропологтар ресурстардың тапшылығы мен жабайы табиғаттың нәтижесінде пайда болған аңшылар мен жинаушылар қоғамдарының идеясын жоққа шығарып, оларды «ауқатты қауымдастықтар» деп сипаттады[26].

Эволюциялық психолог Стивен Пинкер Үкіметтің жоқтығының анархиясы зорлық-зомбылық хаосының анархиясына әкеледі деген тұжырым қарапайым емес екенін атап өтті, өйткені бір жағынан мемлекетке дейінгі қоғамдарда көптеген кісі өлтірулер болды (ерлер арасында 60% дейін), бірақ екінші жағынан, әлемнің кез келген жерінде күшті ар-намыс мәдениетінің пайда болуы заңның қолы жетпейтін жерде екенін атап өтті[27].

Кейбір анархо-примитивистер бұл ұғым қазіргі индустриалды қоғамның құндылығын ақтау үшін қолданылады деп санайды және адамдар табиғи тіршілік ету ортасы мен қажеттіліктерінен алыстайды[28].

Анархизм теоретиктері мемлекеттік билік болмаған кезде «барлығына бір-біріне қарсы соғысқа» қарсы әлеуметтік механизмдер пайда болған мысалдарға назар аударады. Мысалы, қарақшылық кемелер өзін-өзі басқару тетіктері бар «өзгермелі қоғамдар» болды. Қарақшылықтан өзара пайда алу перспективасы қарақшыларды ынтымақтастық орнатуға және тәртіпті сақтауға ынталандырды. Теңізге шықпас бұрын қарақшылар мінез-құлық ережелері туралы келіссөздер жүргізді, кейде бұл ережелер жазбаша түрде жазылды[29].

Американдық антрополог Джеймс Скотт «Басқарылмау өнері: Оңтүстік-Шығыс Азия тауларының анархистік тарихы» кітабында осы аймақтың таулы тұрғындарының өмірін (Зомия деп те атайды) адамдардың «қарабайыр» өмір салтын қалай қорғайтынының мысалы ретінде қарастырады, мемлекеттердің оларға бақылау орнатуға тырысуына қарсы тұрады. Бұл таулар өз қауымдастықтарында теңдікті қатаң сақтайды[30].

Зерттеушілер Бенджамин Пауэлл Райан Форд пен Алекс Наурастел Сомалиде 1991 жылдан кейін Африканың басқа елдерімен салыстырғанда бұл елде мемлекеттік биліктің жоқтығына қарамастан дамуда белгілі бір жетістіктерге қол жеткізілді деген қорытындыға келді. Сахараның оңтүстігіндегі 41 елден стационарлық телефон байланысының даму деңгейі бойынша Сомали анархия кезеңінде 20-дан 8-ші орынға көшті, ұялы байланыспен қамтамасыз ету деңгейі бойынша Сомали 16-шы орында, ал интернетпен қамтамасыз ету деңгейі бойынша —11-ші орында. Африканың көптеген елдерінде телекоммуникацияны мемлекеттік монополиялар басқарады, бұл дамуды баяулатады. Сомалиде телефон желісін орнату үш күнді алады, ал көрші Кенияда оны бірнеше жыл күтуге тура келеді. Сонымен қатар, Сомали балалар өлімінің деңгейі бойынша анархия кезеңінде 37-ші орыннан 17-ші орынға көшті.Сомали мемлекеті құлағаннан кейін сот функцияларын орындайтын Сомали руларының ақсақалдарының рөлі артты. Сот функцияларын шариғат негізінде жергілікті ислам дінбасылары да жүзеге асырады[31].

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ Aeschylus. Omissa // Ischyli et Sophoclis tragdi ̆et fragmenta. — A. Firmin Didot, 1842. — С. 264.
  2. ↑ Herodotus. Σημειωμα. Βιβλιον Β`. // Historia. T. 3. — Ek tēs typ. A. Koromēla, 1836. — С. 67.
  3. ↑ Плутарх. Сочинения / Сост. Аверинцева С.. — М.: Изд-во «Худ. литература», 1983. — С. 250, 554.
  4. ↑ Benjamin Franks; Nathan Jun; Leonard Williams. Anarchism: A Conceptual Approach. — Taylor & Francis, 2018. — С. 104—. — ISBN 978-1-317-40681-5.. — «Anarchism can be defined in terms of a rejection of hierarchies, such as capitalism, racism or sexism, a social view of freedom in which access to material resources and liberty of others as prerequisites to personal freedom […].».
  5. ↑ a b Прудон П. Ж. Что такое собственность? / Подгот. текста и коммент. В. В. Сапова. — М.: Республика, 1998. — С. 194, 197. — (Б-ка этической мысли). — ISBN 5250026079.
  6. ↑ Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
  7. ↑ Кант И. Антропология с прагматической точки зрения // Собрание сочинений в восьми томах / Под общ. ред. А.В. Гулыги. — М.: Чоро, 1994. — Т. 7. — С. 373. — ISBN 5849700072.
  8. ↑ Кант И. К вечному миру. Философский проект // Собрание сочинений в восьми томах. — М.: Чоро, 1994. — Т. 7. — С. 34, 41.
  9. ↑ http://libertarian-labyrinth.org/proudhon/psotsp.pdf Мұрағатталған 28 желтоқсанның 2013 жылы.
  10. ↑ Nettlau M. Anselme Bellegarrigue // A Short History of Anarchism. — London: Freedom Press, 1996. — P. 66—68.
  11. ↑ Курчинский М.А. Апостол эгоизма: Макс Штирнер и его философия анархии. Критический очерк. — 2-е, испр. — М.: Изд-во ЛКИ, 2007. — С. 121.
  12. ↑ a b Штирнер М. Единственный и его собственность. — Харьков: Основа, 1994. — С. 98, 135. — ISBN 5776802652.
  13. ↑ Реклэр Р. Предисловие к «Единственному и его собственности» // Единственный и его собственность / М. Штирнер. — Харьков, 1994. — С. 431.
  14. ↑ a b Бакунин М.А. Наука и насущное революционное дело // Избранные труды. — М.: Российская политическая энциклопедия, 2010. — С. 282—283. — ISBN 9785824311136.
  15. ↑ Бакунин М.А. Воззвание к славянам русского патриота Михаила Бакунина, члена Славянского съезда в Праге // Избранные труды. — М., 2010. — С. 117.
  16. ↑ Бакунин М.А. Постановка революционных вопросов: Статья первая. Наука и народ (Статьи из журнала «Народное дело = La cause du peuple») // Избранные труды. — М., 2010. — С. 238.
  17. ↑ Бакунин М.А. Всестороннее образование // Избранные труды. — М., 2010. — С. 327—328.
  18. ↑ Бакунин М.А. Избранные труды. — Петербург: Голос Труда, 1919. — Т. 1. Государственность и анархия. — С. 296.
  19. ↑ https://web.archive.org/web/20170308135129/http://www.essential-films.co.uk/article/wordsworth-donisthorpe.html
  20. ↑ Кропоткин П.А. Современная наука и анархия // Хлеб и воля. Современная наука и анархия. — М.: Правда, 1990. — С. 359. — (Приложение к журналу «Вопросы философии»).
  21. ↑ Василик М. А., Вершинин М. Анархия // Политология: словарь-справочник. — М.: Гардарики, 2000. — 328 с. — ISBN 5-8297-0014-X.
  22. ↑ a b Анархия // Новейший политологический словарь / Д.Е. Погорелый, В.Ю. Фесенко, К.В. Филиппов. — Ростов н/Д.: Феникс, 2010. — С. 20. — ISBN 978-5-222-16671-0.
  23. ↑ Аузан А.А. Кризис ожиданий и варианты социального контракта // Общественные науки и современность. — 2004. — № 5. — С. 16—23. — ISSN 0869-0499.
  24. ↑ a b Хейвуд Э. Анархия (Словарь политических терминов) // Политология: учебник для студентов вузов. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. — С. 509. — (Зарубежный учебник). — ISBN 5-238-00814-7.
  25. ↑ Graeber D. Fragments of an Anarchist Anthropology. — 2 ed. — Chicago: rickly Paradigm Press, 2004. — 105 p. — ISBN 978-0972819640.
  26. ↑ Sahlins M. D. Stone Age Economics. — Routledge, 2004. — 348 p. — ISBN 978-0415320108.
  27. ↑ Pinker S. The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature. — Viking, 2002. — P. 330—331. — ISBN 978-0670031511.
  28. ↑ Kaczynski Th. The Unabomber Manifesto: Industrial Society and Its Future. — Filiquarian Publishing, LLC, 2005. — 124 p. — ISBN 978-1599869902.
  29. ↑ http://dialogs.org.ua/ru/cross/page20366.html Мұрағатталған 14 сәуірдің 2012 жылы.
  30. ↑ http://sensusnovus.ru/analytics/2011/10/21/11604.html Мұрағатталған 22 қаңтардың 2012 жылы.
  31. ↑ http://russiandenver.50megs.com/somali.html
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Анархия&oldid=3317780» бетінен алынған