Ежелгі әдебиет
Ежелгі немесе антика әдебиеті («Antiguus» – латын сөзі, ежелгі деген мағынаны білдіреді) — ежелгі римдік және грек әдебиетін қамтиды.
Антикалык әдебиет курсының пәні – көне грек және рим құлиеленушілік қоғамдарының әдебиеті. «Антик», «антикалық» деген термин «antiquus» деген латын сөзінен туған. Оның мағынасы «ежелгі, ертедегі, көне» болады.
Антикалық әдебиет деп қазіргі біздің заманымыздағы жоқ әдебиетті атайды. Оны біз не үшін оқып білуіміз қажет? Біріншіден, антикалық әдебиет – Батыс Еуропа әдебиетінің бастауы. Грек және рим мәдениеті Еуропаның ежелгі өркениеті болып есептеледі. Мәдениет тарихында антикалық әдебиет ерекше орын алады. Ол бүкіл дүниежүзілік мәдениеттің дамуына зор ықпал жасады. Сонымен қатар, антикалық әдебиеттің бірнеше негізгі қасиеті бар:
1) антикалық әдебиеттің маңыздылығы, ақиқатты кең қапсыруы, адам, қоғам, табиғаттың қарым-қатынастарын көрсетуі (мысалы, қазіргі кездегі маңызды мәселелер – адам және саясат, әйел адамның қоғамдағы ролі, экология т.б. проблемалар сол кездің өзінде-ақ көтерілген);
2) антикалық әдебиеттің өмірге орайлығы;
3) антикалық әдебиеттің саяси мазмұнды болуы (сол кездегі болған саяси оқиғалардың барлығы антикалық әдебиетте бейнелеуін тапты);
4) антикалық әдебиеттің өзінің заманының тілектеріне сай келген және көп ғасырлардан өтіп, балаусалығын жоймаған көркем шығармаларды жаратуы (қанша ғасыр өтсе де, антикалық әдеби шығармалар әлі күнге дейін өз қызығын жоймаған);
5) антикалық әдебиеттің көркем түрлерінің әр алуандығы (грек және рим әдебиетінде сол кездің өзінде-ақ жаңа заман әдебиетінің барлық жанрлары болған; олардың көбі әлі күнге дейін антик атауларын сақтаған, мысалы: лирика, эпос, поэма, драма, трагедия, комедия, роман);
6) антикалық әдебиетте мифологияның зор роль атқаруы (басқа әдебиеттермен салыстырғанда, антикалық әдебиетте мифологиялық бейнелер орасан зор роль атқарады).
Антикалық әдебиеттің негізін грек және римдік ақын-жазушыларының әдеби мұралары құрайды. Бірақ антик дәуірінің ескерткіштерінің көбі сақталмаған, ал сақталғандардың ішінде бізге толығымен жеткендері аз. Біздің заманымызға дейін жеткен дүниелердің ішінде – Эсхил, Софокл, Еврипидтің шығармалары. Мысалы, Эсхилдің 90 пьесасынан толығымен 7 жеткен, Софоклдың 123 драмасынан 7 қалған, Еврипидтің 92 шығармасынан 19 жеткен.
Антикалық әдебиетке әр түрлі уақытта көптеген ақын-жазушылар назар аударған. Антикалық әдебиеттің сюжеттері мен сарындары орта ғасырлардағы Вергилий («Энеида» поэмасы), ХVІІІ ғасырдағы И.В. Гете, И.Ф.Шиллер (Прометей туралы поэмалары), ХІХ ғасырдағы Д.Г.Н.Байрон, П.Б.Шелли шығармаларында кездеседі.
Ғылымда антика әдебиеті дегенде грек, рим әдебиетін тану қалыптасқан. Біз де антика әдебиетінің тарихын сөз еткенде ежелгі грек, рим әдебиетінің тарихына тоқталамыз. Бұдан әрине, ең ежелгі әдебиет грек-рим әдебиеті деген түсінік тумау керек. Себебі, ең ежелгі әдебиет Мысыр, Вавилон және шығыс әдебиеті екені түсінікті. Көне дәуірдегі грек-рим әдебиеті өзіне дейінгі мысыр, вавилон әдебиетінің жетістіктерін, озық үлгілерін пайдаланып, өз әдебиетіне сіңдіріп отырды. Мысалы, ең алғашқы жазу құралы папирус дейтін болсақ, оны бүкіл еуропа жұртшылығына таратып, танытқан гректер болғанымен, ойлап тапқан – мысырлықтар.
Папирусты мысырлықтар жазу құралы ретінде б.з.б. ІІІ мыңжылдықтан бастап пайдаланды. Ал Грекияға екі ел арасындағы сауда қатынасы дами бастағанда, яғни б.з.б. VІІ ғасырда келе бастады. Мұны сол дәуірдің лирик ақындарының шығармалары да растайды. Эллиндік дәуірде, яғни б.з.б. ІІІ-І ғғ. аралығында Римде де папирусты кеңінен қолданды. [1] Ніл бойында б.з.б. 331 жылы Александрия қаласы салынып, одан соң бірнеше грек қоныстары орналасқаннан кейін бұл қала маңызды, мәдени әрі ғылыми орталыққа айналды. Мұнда папирустар көптеп шығарылып, әлемнің түкпір-түкпіріне жөнелтіліп жатты. Грек ақындары папирусты кеңінен қолданды. Бүкіл еуропа аймағында көп уақытқа дейін папирус негізгі жазу құралы болып саналды. Бірақ Мысырдың құрғақ климатына бейімделіп өскен шөптен жасалғандықтан папирус Грекияның ылғалды табиғатында ұзаққа шыдамады.
Гректердің папирустан кейін пайдаланған жазу құралы – пергамен болса, оны сириялық шеберлер ойлап тапты. Пергаменнің шығу тарихы да қызық. Елде кітапқа деген қызығушылық артып, соның ішінде Египет пен Пергамның арасында экономикалық және мәдени даму бәсекелестікке ұласқанда египет патшасы Птолемей V Эпифан (б.з.б. 203-181) Пергам қаласына папирус жіберуге тыйым салады (эмбарго). [2] Ол осылайша Пергамның кітапханалық ісінің дамуына тосқауыл қоймақшы болады. Себебі ол пергам патшасы Эвмен ІІ-нің мәдениет саласына ерекше көңіл бөлетінін жақсы білетін. Бірақ Египет патшасының әрекетіне пергамдықтар өздері жаңа жазу құралын шығару арқылы жауап берді. Ол теріден жасалды. Сирия шеберлерінің жасаған бұл жазу құралына олардың туған қаласы Пергамның аты беріліп, пергамен деп аталды. Ол латын тілінде пергамен деп аталса, римдіктер мембрана деп атады. Пергамен жазу құралы жұмсақ, жазуға өте ыңғайлы әрі өшірілетін болды. Тағы бір ерекшелігі оның екі жағына да жазуға болатын еді. Пергаменнің ең жоғарғы сортын дайындау үшін өте жұқа, жұмсақ әрі ашық түсті тері қажет болды. Сондықтан әлі дүниеге келіп үлгермеген қозылар мен лақтардың терісін алу үшін қой, ешкілерді сою қажет болды. Сонда қозы, лақтың терісін пайдаланумен қатар, олардың енелері де пышаққа ілінді. Ал бір кітап үшін ондаған тері қажет болғандықтан, оның бағасы қарапайым халық үшін өте қымбатқа түсті. Сондықтан да алғашында пергамен ісі жай дамығанымен (тек дәулетті адамдар ғана тапсырыс беріп отырды), б.з.б. ІV ғасырда жазу құралы ретінде толық мойындалды. Яғни, гректер өздеріне дейін жақсы дамыған мысыр, вавилон, хет, финикия мәдениетінен қашқан жоқ. Оның озық үлгілерін алып, үйрене отырып, оған өзіндік ұлттық ерекшеліктерін сіңдіре отырып пайдаланғанда, ол ерекше сипатқа ие болды.
Ежелгі гректер Балқан түбегінің оңтүстігін, Эгей теңізі аралдары мен Кіші Азия жағалауларын мекендеді. Ал ежелгі римдіктер болса Римнің төңірегіндегі территориялар мен Орталық Италияны (Лациум) мекендеп, кейіннен бүкіл Италияны, Жерорта теңізі елдерін жаулап алып, қоныстанды.
Б.з.б. ХІ-ІХ ғасырларда ежелгі Грекия жерінде бірте-бірте алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, құлиеленушілік қоғам пайда болды. Бұрынғы руластар арасында теңдік жойылып, бірі байып, бірі кедейленіп, шонжарлар шыға бастады. Алғашқы әдеби туындылар рулық құрылыстың ыдырап, құлиеленушілік қоғамның әлеуметтік-экономикалық қалыптасуының әдебиеті болып табылады. Бұл – антика әдебиетінің бірінші ерекшелігі. [3] Осыдан грек жеріндегі әдебиет пен мәдениеттің дамуына оң әсер еткен құлиеленушілік қоғам деген түсінік қалыптасқан. Екінші ерекшелігі – антика әдебиетінің мифологиямен органикалық байланыста болуында (әсіресе грек әдебиеті). Антика дәуірінің ақындары, драматургтері өз шығармаларының сюжетін халық ауыз әдебиетінің мол саласы – мифтен алып отырды. Грек мифологиясы халықтың әлемнің, табиғаттың пайда болуы, қоғамдық құрылыс туралы түсінігінен туындаған. Әдебиеттер: