Араб поэзиясы

Араб поэтикасы - араб әдебиетінің теориялық мәселелерін, оның жанрлық түрлерін, өлең құрылысын, тілі мен стилін зерттейтін дербес ғылым саласы ретінде ертеден қалыптасып дамыған.

Аристотель еңбектерінен бастап әлемге аян болған грек поэтикасы немесе ежелгі ерте дәуірден өріс алған үнді поэтикасы сияқты араб поэтикасының да өзіндік дәстүрлері мол, ғылыми-теориялық дәрежесі жоғары болған. Араб-мұсылман мәдениеті тарағаннан кейін бұл поэтика жүйесі шығыс елдеріне жайылды, парсы, үнді, түрік, ауған әдебиеттеріне үлкен әсер етті. VIII-XI ғасырлардағы араб поэзиясы жанрлық түрлері жағынан, өлең жүйесі жағынан да үздік үлгілер туғызып, көркемдік өнерде жаңаша дәстүрлер қалыптастырды. Араб поэзиясының негізгі қағидалары мен ережелері сол поэзиялық үлгілерге, озық өнер тәжірибесіне негізделіп жасалды. Араб эстетикасында, поэтикасында озық үлгі нұсқаны өнеге тұтуға, поэтикалық қағиданы, ережені берік ұстауға зор мән берілген. Дәстүрлі, ортағасырлық араб поэтикасын Еуропа ғалымдары біраз зерттеді. Орыс шығыстанушыларынан бұл мәселені жиі тексерген В. Р. Розен мен А. Е. Крымский еді, ал кейін көбірек кеңірек талдаған И. Ю. Крачковский болды. Еуропа ғалымдары ортағасырлық канондар (қағида, ережелер) араб ақындарының аяғына тұсау болған, шығармашылығын тізгіндеп ұстаған, қағиданың қақпанынан тек қана үздік ақындар шығып кете алған, ал, ортаңқол ақындар әшейін еліктеу деңгейінде қалып қойып, бағалы туындылар бере алмаған деп түйіп айтқан. Бірақ, әрбір канондық творчествоның стилистикалық жүйесінде өзіндік мән, мағына болады. Ежелгі орыс, ерте византия, қытай, жапон ортағасыр әдебиеттерінің поэтикасында берік сақталған дәстүрлер, өзіндік ерекшеліктер аз емес. Өз кезінде классицизм де көркем өнерге әртүрлі ереже, қағидаларды, берік ұстауға айырықша мән бергені белгілі.

VIII-XI ғасырда араб поэтикасы бір қалыпта тұрып қалмай, өркендеп даму үстінде болған. Сол кездің өзінде-ақ "көне" мен "жаңа" поэзияны тыңдаушылар арасында қызу айтыс жүріп жатқаны осыған дәлел. Бұл поэтикалық зерттеулерден айқын аңғарылады. Араб филологтар ежелгі поэзияны үлгі-өнеге боларлық асыл нұсқалар жасаған сөз өнерінің қол жетпес биігі деп бағалаған. Ал жаңа ақындар қолдарынан келсе ежелгілерді дамыту, жетілдіру керек деп ұққан. Еліктеуші ақындар өздерін көшірушілер қатарына қоспай, ежелгілермен терезесін тең ұстауға тырысқан, әйтсе де бұрыңғы биік деңгейге жете алмаған. Нағыз араб поэтикасының негіздерін зерттеу VIII ғасырдың екінші жартысынан басталады, сөйтіп XII ғасыр аяғы мен XIII ғасыр басында қалыптасады. Арабтың өлең өлшемі жайында тұңғыш еңбек жазған Әл-Халил ибн Ахмед Әл-Фарахиди болғанмен, оның араб метрикасы туралы трактаты бізге жетпеген. Бірақ, бұл өлшем жөнінде ілім парсы поэзиясында өзінің жалғасын тапқан. Айталық, ақын Ватватаның "Поэзия иірімдерінің құпия сыры" трактаты, Әбдірахман Жәмидің филологиялық еңбектерінде одан әрі дами түсті. Араб поэзиясында кеңінен орныққан өлең жүйесі аруз (немесе бруд) араб тілінің фонетикалық құрылысына яғни, онда ұзақ және қысқа ырғақтық өрнегі, осы ұзақ және қысқа буындардың әртүрлі ретпен алмасып, кезектесіп келуіне негізделген. Аруз-өлең өлшемі ретінде Таяу және Орта Шығыс елдері поэзиясында да көп тараған. Араб поэзиясының исламға дейінгі классикалық жанрларының ішінде мол жайылғаны қасида еді. Бұл Шығыстың көптеген елдеріне тараған мадақ өлеңінің бір түрі, алғашқы екі жол ұйқасады, үшінші жол бос қалып, төртіншісі алдыңғы екеуімен ұйқасып кетеді. Мазмұны жағынан әр түрлі әлеуметтік мәселелер, кейде діни ой-пікірлер айтылады. 11-12 ғасырдағы Қасида философиялық салмақ ала бастайды, осы жанр 20 ғасыр басына дейін жалғасты. Композициялық құрылымы жағынан әр-түрлі. Қасидадан бірнеше жанрлық түр туындайды. Мысалы, ғазал, хамрийат, васф, тардийат, зухдийат, мадх, хиджа түрлері қасидадан шыққан. Бұл жанрдың әрбіреуі жөнінде ортағасыр ғалымдары пікірлер қалдырған. Бұл жанрлардың ішінен қазақтың халық поэзиясына жақын келетіндері де бар. Мысалы, ғазалы - ғашықтық жырларға, мадхт - мадақтап сыпаттауға, тардийат - аңшылық туралы өлеңдерге, фарх - өзін өзі мақтауға, хиджа - күлкі сықақ, риса - жоқтауға жақын келеді.

XIX ғасырға дейін классикалық араб поэтикасы қаймағы бұзылмастан сақталып келсе, одан бері қарай араб әдебиетінде көркем прозаның, драманың өркендеуіне орай және Еуропа әдебиеттерінің әсерімен поэтикада жаңаша сипат алып, осы жанрларды зерттеуге икемделіп дамыды.

Дереккөздер

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Arabic poetry