Баянауыл ауданы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
шӨңдеу түйіні жоқ |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
{{ЕМ-Қазақстан
|
|атауы = Баянауыл ауданы
|
|әкімшілік күйі =
|
|
|елтаңба сипаттамасы =
|
|
|
|ел картасының өлшемi =
|облыс картасының өлшемi =
|аудан картасының өлшемi =
|облысы = [[Павлодар]]
|
|ауданы =
|кестедегі аудан =
|мекен түрі =
|мекені =
|кестедегі мекен =
|
|әкімі = Әйткенов Ернұр Нұрмұханұлы
|құрылған уақыты = 1938
|алғашқы дерек =
|бұрынғы атаулары =
|статус алуы =
|жер аумағы = 18,5 мың км²
|биiктiктiң түрi =
|орталығының биiктігі =
|климаты =
|ресми тілі =
|тұрғыны = 27 787 <ref>[http://www.pavlodar.stat.kz/ Павлодар облысының статистика департаменті]</ref>
|санақ жылы = 2012
|тығыздығы =
|шоғырлануы =
|ұлттық құрамы =
|конфессионалдық құрамы =
|этнохороним =
|телефон коды =
|пошта индекстері = 140300-140312
|автомобиль коды = S
}}
'''Баянауыл ауданы''' — [[Павлодар облысы]]ның оңтүстік - батысындағы әкімшілік аудан. 1928 жылы құрылған.
== Физикалық-географиялық сипаттамасы ==
=== Географиялық жағдайы ===
Ауданы 18,5 мың км². Солтүстігінде [[Екібастұз]] қаласының ауылдық аймақтарымен, солтүстік-шығысында— [[Ақсу]] қаласының ауылдық аймақтарымен, шығысында— [[Май ауданы]]мен, оңтүстігі мен батысында— [[Қарағанды]] облысымен шектеседі.
===Климаты===
Аудан климаты— ыстық жазы бар (+35ºС-қа дейін) және қатал қысы бар (−34ºС-қа дейін) қа Тал континентальды. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 270 мен 277 мм арасында, қаңтардың орташа температурасы −14º-16ºС-қа, шілденің +18º+20ºС-қа тең. [[Қар]] жамылғысы қараша айының соңында орнығады.
===Жер бедері мен гидрография===
Аудан жерінің беті таулы-жазық болып келеді. Аудан аумағының негізгі бөлігін [[Сарыарқа]]ның солтүстік-шығыс тау-тарамдары алып жатыр. Биіктігімен еркешеленетін таулар: [[Қызылтау]], [[Ақбет]], [[Ақбастау]]. Тау бойымен жылғалар мен арықтар ағып өтеді, олар тау етегіндегі жазыққа еніп, көл ойпаттарына жетпей, жоқ боп кетеді. Ең бағалы тұзды су көзі шортан, түрпі, алабұға, табан, қарабалық көп ауланатын [[Сабындықөл]], [[Жасыбай]] көлдері болып табылады. Аудан топырағы ашық қоңыр түс реңін беретін ашық түсті қызғылт болып келеді. Механикалық құрамы бойынша жеңіл супес түрінде.
[[Баянауыл]] ауданы жер қойнауында тас [[көмір]], [[алтын]], [[мыс]], полиметалды кен, ас және глауберлі [[тұз]], кварцті және шыны [[құм]], табиғи құрылыс материалдары және өзге де пайдалы қазбалар бар.
==Халқы==
=== Этникалық құрамы ===
Ұлттық құрам (2012 жылдың 1 қаңтарына)
* [[қазақ]]тар — 24 657 адам (88,74 %)
* [[орыс]]тар — 2 217 адам (7,98 %)
* украиндер — 231 адам (0,83 %)
* немістер — 279 адам (1 %)
* татарлар — 172 адам (0,61 %)
* белорустар — 23 адам (0,1 %)
* басқалары — 208 адам (0,75 %)
* Барлығы— 27 787 адам (100,00 %)
=== Санның серпінділігі ===
Халқының көбі қазақтар, сонымен қатар — орыстар, немістер, украиндер және басқалары болып табылады. Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге 1,5 адамнан келеді. 2012 жылы аудан халқы 27,78 мың адамды құрады.
==Тарихы==
=== Этимология===
[[Баянауыл]] ауданының атауы әйгілі лирикалық поэманың өзегі болған қазақтың [[Джульетта]]сы атымен байланыстырылады. 21 мың шаршы километр аумақ қыз атымен аталған. Атаудың басқа нұсқалары да бар: атақты ағартушы [[Шоқан Уалиханов]] Баянауыл (Баян-Ола) сөзін есен-саулық, асқақ бақытты
=== Ескі тарих===
[[Баянауыл]] тарихы бастау алғанына екі ғасырдан асып кетті.
[[Қазақ]] [[халқы]]ның болашағын болжаған, дала данасы [[Асан Қайғы]] бабамыз [[Баян]] тауын көргенде “Ат ерін алмайтын жер екен. Бір түней кетемін деген адам, бір жұма тоқтап қалады” деген екен.
[[1730]] жылы Баянаула тауларында [[жоңғар]] басқыншыларына қарсы үлкен ұлт азаттық көтеріліс басталған. Қазақтың ұлы қолбасшысы [[Бөгенбай]] мен [[Олжабай]] батырлар бастаған қол, Баянаула тауларында бекініс құрған. Олар осы жерде Халден – Сереннің алдыңғы қолына үлкен тойтарыс берген. Содан “қалмаққырған” тауында жауын жойып, жеңіске жетіп, қалын қолымен түстікке барып, Қабанбай қолына қосылған.
[[1734]] жылы [[Абылай]]дың қатысуымен [[Сабындыкөл]] жағасында үш жүздің төбе билері мен батырлары жиналып, [[қазақ]] елінің сыртқы бейбітшілік саясатын дамытуға қатысты өзекті мәселелер төңірегінде жиын өткізді, соңы үлкен тойға ұласты.
[[1752]] жылы 17 қазанда ру басылар мен батырлардың [[Баянауыл]]да бас қосып, жасаған құпия байламдары [[Ресей]] мен [[Қытай]] императорларын да ойландырды. Олар қазақтардың кімге қосылатынын біле алмай дал болды. Екі арыстан бірін-бірі алыстан аңдып, арадағы елді өзіне бұрып әкетудің әртүрлі саясатын жүргізе бастады.
Баянаул өңіріндегі осы дүрбеленнен кейін 1800-ші жылы, бейбіт кезеңі сияқты көрінді. Ел ру-румен ата-қоныс мекен жайына орналасты.
[[1826]] жыл [[Ресей]]дің Сібірлік әкімдері осы жылдың он төртінші ақпанында Шөң биге “Төртұлы одағына” арнап (Шөң бидің хандарға билік бермеуі үшін он екі рудың басын қосып құрған одағы) дербес округ ашуды ұсынады.
Сол жылы Баянауыл қазақ станицасы ретінде [[Сабындыкөл]] жағасында , [[Ақбет]]теу етегінде пайда болды.
[[1830]] жылдың қыркүйек айында қазақ-орыстар болашақ Дуанның тұңғыш үйін салады.
[[1833]] жылы наурыз айында [[Сібір]] комитетінің [[Омбы]] облысында екі округ құру жөніндегі ережесіне сәйкес Баянауыл кең-байтақ сыртқы округтің орталығына айналды. Оның аумағына қазіргі облысымыздың - [[Баянауыл]], [[Екібастұз]], [[Май]] , [[Краснокутск]], [[Ақсу]] және [[Ертіс]] аудандарының жерлері кіреді.
[[1833]] жылы [[тамыз]] айының 22 күні Баянауыл сыртқы округі “Сібір қырғыздары” облысының құрамына кірді.
[[1868]] жылы [[Баянауыл]] округі далалық облыстар ережесіне сәйкес таратылып, жаңадан құрылған [[Павлодар]] уезінің құрамына енді. Баянауыл селосы казак станицасына айналды. Оның басына атаман тұрды.
Революциядан бұрын мұнда шіркеу, приход училищесі, мешіт, медресе, телеграф,12 кереуеттік лазарет, азық-түлік дүкені, көпестердің лавкелері болды.
Сауда негізінен жекеленген адамдардың қолына топтастырылды. Тұрғындар дән себумен, жүк тасумен,орман және балық кәсіпшілігімен айналысты.
===Советтік кез===
[[1920]] жылы [[Совет үкіметі]] орнады. 1920 жылы Революциядан кейінгі алғашқы халық санағы Баянауылда 319 аула, 1620 тұрғынды тіркеді.
[[1920]] жылдың сонында ,[[1930]] жылдың басында қазақ тұрғындарының негізгі көпшілігі отырықшылық өмір салтына көшті.
[[1927]] жылы І қаңтарда Баянауылдағы тұрғындардың саны 1807 адамға, ал отбасы саны 387-ге жетті.
[[1928]] жылы аудан құрылып, Павлодар округінің құрамына кірді.
[[1933]]-[[1937]] жылдар .
Аудан орталығында 280 орындық мектеп –интернат ашылды. 10 аттың күшіне тең двигателмен жұмыс істейтін диірмен болды.
[[1941]]-[[1945]] [[Ұлы Отан соғысы]] жылдары. [[1942]] жылға астық жинау науқаны кезінде аудан облыс бойынша 1-ші болып, мемлекетке астық тапсырудың жоспары мерзімімен бұрын орындалды.
[[1954]]-60 жылдар. Тың және тыңайған жерлерді игеру басталды.
[[1960]]-[[1965]] жылдар. Аудандық партия комитеті селолық-өндірістік партия комитетіне айналды. Ал 1965 жылы қайтадан аудандық партия комитеті болды.
[[1970]] жыл. Басты назар-ауыл шаруашылығын өркендетуге , оның ішінде қой шаруашылығының өнімдерінің сапасын арттыруға арналды. Осыған байланысты ауданда қой өсіруші комсомол-жастар бригадалары құрылды.
[[1985]] жылы Баянауыл аймағында республикада алғаш рет 49 мың гектар алқапты алып жатқан [[Баянауыл ұлттық паркі|мемлекеттік табиғи ұлттық парк]] құрылды. Ол өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғауға бағытталды.
==Әкімшілік-аумақтық бөлінуі ==
Аудан аумағында 2 кент (Майқацын және Шөптікөл) және 13 ауылдық аймақ бар: Баянауыл, Ақсан, Бірлік, Жаңажол, Жаңатілек, Қаратомар, Құмдыкөл, Күркелі, Лекер, Сатпаев, Торыайғыр, Ұзынбұлақ.
==Экономика==
===Өнеркәсібі===
Баянауыл ауданында тау –кен өндіру өнеркәсібі дамыған, май-нан зауыттары, тұрмыстық қамсыздандыру комбинаттары, екі автокөліктік кәсіпорындар, үш құрылыс ұйымдары, типография бар.
===Ауыл шаруашылығы===
Ауданның ауыл шаруашылық бағыты: етті ірі-мүйізді мал түрін өсіру, қой шаруашылығы (жартылай қатты жүнді), жылқы шаруашылығы (табындық, жергілікті қазақ түрлері). Егін салумен көбінесе топырағы құнарлылау келетін ауданның оң жақ бөлігі айналысады. Ауылшаруашылық өндірісмен 6 ауылшаруашылық кәсіпорындар мен 261 шаруа қожалығы айналысады. 5414 жеке қоныстар бар.
===Туризм===
Баянауыл мемлекеттік ұлттық бағы аумағында 35 демалыс орындары бар, оның ішінде Жасыбай көлінде– 28, Сабындыкөл көлінде – 5, Торыайғыр көлінде – 2 үйлер және жату орнын, қайық, қатамаран, экскурсияға арналған автобустар, жазғы кезеңдегі мәдени шаралары бар 2 балалар лагері бар. Қазіргі кезде ұлттық бақ аумағында 37 археологиялық ескерткіштер, табиғи ескерткіштер және көрсету орындары бар. Туризмді дамыту мақсатында бақ аумағында 208,5 км ұзындықта 11 туристтік бағыттар мен 1 ботаникалық соқпақ әзірленген.
==Әлеуметтік сала==
Әлеуметтік-экономикалық дәреже
Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы «Семей ядерлық полигонындағы ядерлық сынақтан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» заңына сәйкес Баянауыл ауданы жеңілдігі бар әлеуметтік-экономикалық дәрежедегі аумаққа жатқызылады.
===Білім беру мен ғылым===
2012 жылғы оқу жылында ауданда 33 орта жалпы білім беру мектептері, 5 мектепалды мекемелері мен 1 кәсіби мектеп-лицей қызмет етеді.
===Денсаулық сақтау===
Ауданда Баянауыл ориалық аудандық аурухана бар, бас дәрігері Қалкен Армизов.
===Мәдениет===
Ауданда Мәдениет үйі, 44 жалпы білім беру, 2 музыкалық және спорт мектептері, 19 балабақша, Майқайын кентінде филиалы бар кәсіби-техникалық училище, 39 киноқондырғы, 45 кітапхана (200 мың дана кітап қоры бар), үш мұражай (Қ.И. Сәтбаев, С. Торыайғыров, М.Ж. Көпеев) бар. «Жеңіс» («Баянтау») (1931 жылдан) және «Победа» (1955 жылдан) аудандық газеттері шығарылады. 1993 жылы туғанына 325 жыл толуына байланысты ақын, дана және халық қызметкері Бұқар жырауға Баянауыл ауылының орталығында ескерткіш қойылды. 2008 жылы ақын, композитор Жаяу Мұса Байжанұлына арналған ескерткіш орнатылды. Баянауыл ауылынан 12 км жерде Жасыбай көлінің сол жағасында орналасқан. Мүсінші М.Е. Сергебаев.
==Баянауыл тұлғалары==
| |||