|
'''Бақұлдасу''' - [[адам|адамның]] дүниеден озар алдында жақын туысқандарымен қоштасу рәсімі. ТосекТөсек тарткантартқан адамның соңғы сәттері жақындаганжақындаған кезін байқаған туыскандарытуысқандары оның қал-жағдайын сүрапсұрап, коңілінкөңілін аулайды. Ал бакилык[[Бақи|бақилық]] боларын сезген адам бауыр-туған, дос-жаран, бала-шағасыишағасын шақыртып, тірлікте араз болған, ренжіткен жайлары болса кешірім сүрапсұрап, жакындары мен балаларына өсиет қалдырып, біреуден алар алашағын, біреуге берер берешегін, тірлікте қүпияқұпия ретінде еақтапсақтап келген, ерекше арнайы тапсыратын жайттарын айтады. Адамның ақырғы демі үзілгенге дейін оның коңілінекөңіліне келеді деп кейінге шегеріліп, жасырылып келген біраз жайттардың басы ашылады. Б.-шыБақұлдасышы адамнан қайда, қалай жерлеу, жаназагажаназаға, жуындыруға кімдер катысуықатысуы керектігі, гүрыптардығұрыптарды қалай откізуөткізу, [[зират|зиратты]] қалай котерукөтеру туралы сүрайдысұрайды. Халық ауыз эдебиетіәдебиеті нүсқаларынданұсқаларында акынжандыақын-жанды жандардың олеңменөлеңмен бақүлдасканбақұлдасқан үлгілері де кездеседі. Одан ары оның артын қалай атқаруды, жерлеу, арулауға еайлайтынсайлайтын адамдарын, біреуге берешегі мен біреуден алашағын айтып, [[аманат|аманаттап]] тапсырады. О дүниенің алдында баз кешкен ауқатты, қолы ұзын адамдар араздасқан адамы алыста болса да, арнайы ат-көлік жіберіп алдырып, кешірім сұрайды. Жақын ағайын мен көрші-қолаңнан осы жалған тіршілікте артық-ауыс кеткен қылықтары үшін кешірім жасауын өтінеді. Кешірген адам үш мәрте кештім деп бақұлдасышы жанның көзінше дауыстап айтады. Бақұлдасы ғұрпының қазақы ортадағы айрықша әлеуметтік мәні бар. Бақұлдасы бұ дүниеде қалған адамдарға ежелден қалыптаскан этикалық нормалар мен ұстанымдарды сақтап отырудың қажеттілігін ескертеді.
ҚазакыҚазақы Б.-дыңбақұлдасыдың классикалық үлгісі ретінде эйгіліәйгілі Әсет пен [[Кемпірбай Бөгенбайұлы|Кемпірбайдың ]] «айтысын» айтугаайтуға болады. Бақи дүниеге аттанайын деп жатқан Кемпірбай акынақын озініңөзінің үзеңгілес, әрі сырлас жан досы Әсет ақынмен және Әсет аркылыарқылы ел-жұртпен, агайынағайын-туыспен былайша бақүлдасадыбақұлдасады. Әсет: ▼Бақұлдасу (фрагмент). Atkinson T.W. Oriental and Western Siberia: a Narrative of Seven jears exploration and adventures in Siberia, Mongolia, the Kirghiz steppes, Chinese Tartary and part of Central Asia.
London, 1858 атты еңбектен
''Ассалаумагалейкүм, нар Кемпірбай,
біреуге берешегі мен біреуден алашагын айтып, аманаттап тапсырады. О дүниенің алдында баз кешкен ауқатты, қолы үзын адамдар араздасқан адамы алыста болса да, арнайы ат-колік жіберіп алдырып, кешірім сүрайды. Жақын ағайын мен корші-колаңнан осы жалган тіршілікте артык- ауыс кеткен қылықтары үшін кешірім жасауын отінеді. Кешірген адам үш мәрте кештім деп Б.-шы жанның козінше дауыстап айтады. Б. гүрпының қазакы ортадагы айрықша элеуметтік мэні бар. Б. бү дүниеде қалган адамдарға ежелден қалыптаскан этикалык нормалар мен үстанымдарды сақтап отырудың қажеттілігін ескертеді.
''Насихат аузында сөз бар Кемпірбай,
▲Қазакы Б.-дың классикалық үлгісі ретінде эйгілі Әсет пен Кемпірбайдың «айтысын» айтуга болады. Бақи дүниеге аттанайын деп жатқан Кемпірбай акын озінің үзеңгілес, әрі сырлас жан досы Әсет ақынмен және Әсет аркылы ел-жұртпен, агайын-туыспен былайша бақүлдасады. Әсет:
''Сырқат деп Сарыарқадан естіп келдім,
Ассалаумагалейкүм, нар Кемпірбай, Наснхат аузында сөз бар Кемпірбай, Сырқат деп Сарыарцадан естіп келдім, Жацсы ма, ңандай боп тұр хал, Кемпірбай? Аспанда айнала ұшқан сұңқар едің, Кез болдың жаііган торга бүгін мұндай. Науқасың меңдеу тартты дегеннен соң,
''Жақсы ма, қандай боп тұр хал, Кемпірбай?
Жыпадым бәйіт айтып үш күн үдай. Дауысымды таннмысың, атым — Әсет, Мен келдім әдейі іздеп көңілің сүрай. Апырай жауап қатпай кеткенің бе Алашқа атың шықңан қыраным-ай! Сәлем ал, басың көтер, кешуіңді айт, Адамның бірі емессің әншейін жай... Ксмпірбай:
''Аспанда айнала ұшқан сұңқар едің,
Көңілді Әсет келді-ау көтергелі, Болмайды кеуде шіркін жөтелгелі, Артыма бір-екі ауыз сөз тастайын, Басымды жастъщпенен көтер бері. Өлсем де «Көккептерге» бір басайын, Қу тақтай цос ішекті әпер бері, Аузыма өлерімде сөз салмасаң, Қонганын өлең шіркін бекер ме еді?! ... Ей Әсет осы аурудан өлем білем, Алланың аманатын берем білем, Кеудемнен көк ала үйрек «ңоіи!» деп үшты, Сол шіркін кәрі жолдас өлең білем. Кеудемде біраз түрды қіімай тоқтап, Кете алмай бөтен жаққа айналсоқтап, «Серігім, қош-аман бол, Кемпірбай» деп Жылады бүрыңгы өткен күнді жоқтап. ... Сәлем де Арқадагы хан, қарага Қара Ертіс, Қарқарапы жандарага, Атыгай, царауыл мен өрдегі үйсін, Қараөткел таныс едім екі арага. Семейде топырагым қалды менің, Дүга қыл Кемпірбайдай бейиіарага, - дсп Кемпірбай ақын кез жүмыпты деседі. Бүл жерде ақынның өлең деп отырғаны оның иіыгар эісаны, ал үшқалы отырған көкала үйрек өлең-жанның символы іспеттес.<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
''Кез болдың жайған торға бүгін мұндай.
''Науқасың меңдеу тартты дегеннен соң,
''Жыладым бәйіт айтып үш күн ұдай.
''Дауысымды танимысың, атым — Әсет,
''Мен келдім әдейі іздеп көңілің сұрай.
''Апырай жауап қатпай кеткенің бе
''Алашқа атың шыққан қыраным-ай!
''Сәлем ал, басың көтер, кешуіңді айт,
''Адамның бірі емессің әншейін жай...
Кемпірбай:
''Көңілді Әсет келді-ау көтергелі,
''Болмайды кеуде шіркін жөтелгелі,
''Артыма бір-екі ауыз сөз тастайын,
''Басымды жастықпенен көтер бері.
''Өлсем де «Көккептерге» бір басайын,
''Қу тақтай қос ішекті әпер бері,
''Аузыма өлерімде сөз салмасаң,
''Қонғанын өлең шіркін бекер ме еді?! ...
''Ей Әсет осы аурудан өлем білем,
''Алланың аманатын берем білем,
''Кеудемнен көк ала үйрек «қош!» деп ұшты,
''Сол шіркін кәрі жолдас өлең білем.
''Кеудемде біраз тұрды қимай тоқтап,
''Кете алмай бөтен жаққа айналсоқтап,
''«Серігім, қош-аман бол, Кемпірбай» деп
''Жылады бұрыңғы өткен күнді жоқтап. ...
''Сәлем де Арқадағы хан, қараға
''Қара Ертіс, Қарқарапы жандараға,
''Атығай, қарауыл мен өрдегі үйсін,
''Қараөткел таныс едім екі араға.
''Семейде топырағым қалды менің,
''Дұға қыл Кемпірбайдай бейшараға,
- деп Кемпірбай ақын көз жұмыпты деседі. Бұл жерде ақынның өлең деп отырғаны оның шығар жаны, ал ұшқалы отырған көкала үйрек өлең-жанның символы іспеттес.<ref> Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2 </ref>
== Дереккөздер ==
| 