Зиянкестер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[FileСурет:Колорадский жук в бухте Ласпи 4.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Колорадо қоңызы]]''.]] [[FileСурет:Tick before and after feeding.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Кене]]''.]] '''Зиянкестер'''– [[адам]] мен [[жануарлар]] [[организм|организмінде]]інде әр түрлі [[ауру]] қоздырғышын таратып, [[өсімдік|өсімдіктерді]]терді зақымдайтын [[жәндіктер]] мен [[жануарлар]] тобы. Зиянкестер адамға, [[мал|малға]]ға, [[орман]] және [[ауыл шаруашылығы|ауыл шаруашылықтарына]] үлкен зиян келтіреді. Адам мен жануарлар Зиянкестеріне, негізінен, [[паразиттер]], түрлі жәндіктер ([[улы жыландар]], [[улы өрмекшілер]], [[қансорғыш жәндіктер]], т.б.) жатады. Ауыл шаруашылығы Зиянкестері – егістік пен [[табиғи өсімдік|табиғи өсімдіктерді]]терді зақымдап, түрлі аурулар таратады. Бұларға негізінен [[кемірушілер]], [[бауыраяқты ұлулар]], [[жұмыр құрттар]] ([[нематодтар]]), т.б. жатады. Мысалы, [[капуста|капустаны]]ны – [[капуста ақ көбелегі]] мен [[капуста қара күйесі]], [[асқабақ|асқабақты]]ты – [[ұсақ шыбындар]], [[қызылша|қызылшаны]]ны – [[қызылша бүргесі]], [[баялды]] ([[баклажан]]) мен [[картоп|картопты]]ты – [[колорадо қоңызы]] зақымдайды. <ref>Справочник по защите леса от вредителей и болезней, М., 1980.</ref>Жиі кездесетін түрлері: [[шаянтәрізділер]], [[көп аяқтылар]] және [[өрмекшітәрізділер]]. Көптеген дақылдардың өнімдеріне үлкен зиян келтіретін көпқоректілер: [[шегірткелер]], [[шілделіктер]], [[күздік көбелек]], [[шалғын көбелек]], [[шыртылдақ қоңыз]], [[қара қоңыз]], т.б. Зиянкестер – өздерінің [[биология|биологиялық]]лық ерекшелігімен, түрлерінің көптігімен, өсімталдығының жоғарылығымен және өсіп-өну процесінің шапшаңдығымен ерекшеленеді. Зиянкестердің таралуы және олардың кешенді түрлерінің бірлестігі, бір егістікте қалыптасуы, қоршаған ортаның жағдайына және сол ортаға бейімделуіне байланысты. [[Астық дақылдар|Астық дақылдарының]]ының Зиянкестері астық өнімдерін [[күз|күзде]]де тасығанда және [[қыс|қыста]]та сақтау кезінде зақымдайды. Бұларға [[өрмекшітәрізділер]] (мысалы, [[астық кенесі]], т.б.), [[қоңыздар]] (мысалы, [[астық қоңызы]], [[астық тескіші]], [[астық сүлікшесі]], [[бізтұмсық қоңыздар]], т.б.), [[көбелектер]] (мысалы, [[астық сұр көбелегі]], [[дән қоңыр көбелегі]], т.б.), [[құстар]] (мыс., [[көгершін]], [[үй торғайы]], т.б.) жатады. [[Кенелер]], [[қоңыздар]], [[көбелектер]] – [[арпа]], [[бидай]], [[сұлы]], [[күріш]], [[жүгері]], т.б. дақылдардың жапырағын, сабағын зақымдап, дернәсілдері өсімдіктің дәнімен қоректенеді. Бұдан астық дақылдарының өнімі кемиді. Бал арасының Зиянкестері [[аралар]] мен олардың тіршілік өнімдерімен қоректенеді. Зиянкестердің ішіндегі ең қауіптісі – [[Varroa jacobson]] [[кенесі]]. Бұлар [[бал арасы|бал арасын]]н жеп қояды. Бал арасының жыртқыштары ([[аражегіш]], [[тағанақ]], т.б. құстар) омартадағы жиналған балды ғана емес, бал арасымен де қоректенеді. <ref>Пособие по агрохимическому обслуживанию хозяйств Казахстана, А.-А., 1977</ref>Өсімдік жемісі мен тұқымының Зиянкестері – буынаяқтылардың үлкен бір тобы. Бұлар өсімдіктің гүл бүршігін, бүрін, тұқымын, дәнін жеп қоректенеді. Бұл топқа: [[жапырақ ширатқыш]], [[қосқанаттылар]] ([[жапырақ шыбыны]], [[галлицалар]]), [[жарғаққанаттылар]], [[қоңыздар]] жатады. Зиянкестер жыл бойы жиналатын тұқымның жартысына жуығын жеп, шаруашылыққа 25 – 50%-ға дейін шығын келтіруі мүмкін. ''Орман Зиянкестері'' – [[орман]] ағаштары мен бұталарын зақымдайтын жануарлар. Бұларға негізінен [[кенелер]], [[көпаяқтылар]], [[бауыраяқты ұлулар]] ([[шырыш]]), [[жәндікқоректі сүтқоректілер]] ([[кірпі]], [[көртышқан]], [[жертесер]], т.б.), [[тышқандар]], [[жұпаяқтылар]] ([[қабан]], [[бұғы]], [[бұлан]], т.б.), [[жыртқыштар]] ([[түлкі]], [[қоңыр аю]]) және [[құстар]] ([[тоқылдақ]], [[қайшыауыз]]) жатады. Зиянкестер ағаштың жапырағын, бұтағын, гүлін, жемісі мен тұқымын жеп, діңін тесіп, тамырларынан шырынын сорады. Зақымданған ағаштар өсуін тоқтатып [[жеміс]] салмайды. Олар бірте-бірте өз тіршілігін жояды.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы]], 4 том 3 бөлім</ref>

[[Ұн]] мен [[жарма]] зиянкестері. Ұнды, жарманы, кептірілген нанды және басқа да ұн тағамдарын дұрыс сақтамаған жағдайда [[жәңдік|жәңдіктер]]тер пайда болып, бүлдіреді, сапасын кемітеді. Әсіресе көбірек кездесетіні — астық кеміргіштері. Ол ұзындығы 2—3 мм, қызыл қоңыр, қоңыр не сарғыштау, денесі жұмыр қоңыз. Ұшады, үркіткен кезде

қимылсыз қалады. Күн жылығанда жылына 4 рет, ұрпақ береді. Оның личинкалары кептірілген нанды, печеньені, макарон тағамдары мен жарманы, кептірілген [[көкөністер]] мен [[жеміс|жемістерді]]терді бүлдіреді, олар ұнмен де қоректенеді (олардан бөлінген сұйықтық салдарынан ұн түйіршіктеніп қалады).

=== Қамба бізтұмсығы ===

Қамба бізтұмсығы — ұзындығы 2—4 мм, түсі әр алуан (қызыл қоңырлан қара түске дейін), басы сүйірленіп біткен қоңыз. Ұшпайды. Күн жылығанда жылына 5 ретке дейін ұрпақ береді. [[Қара бидай]], [[бидай]], [[күріш]], [[арпа]], [[қара құмық]], [[жүгері]] дәндерін, [[Макарондар|макаронды]] және ұзақ тұрып қалған ұнды бүлдіреді. [[Личинка|Личинкалары]]лары дәнді ішінен кеулеп, қоңыздар оның сыртынан кеміреді.

=== Күріш бізтұмсығы ===

=== Үлкен зауза қоңыз ===

=== Кішкене зауза қоңыз ===

=== Суринам ұн жегіші ===

Суринам ұн жегіші —ұзындығы -,5—3,5 мм, қызыл-қоңыр түсті қоңыз. Денесі жіңішке, алдыңғы бүйірі иректі келген. Ұшпайды. Жылы маусымда жылына 5 ретке дейін ұрпақ береді. Ұнды, жарманы, құрғақ жемісті т.б. бүлдіреді.

=== Бұршақ қоңызы ===

=== Қамбақ аракүйесі ===

Қамбақ аракүйесі, дән қара күйесі , қамбақ анкөбелегі (дәнде және ұнда) дәнді, ұнды, жарманы, кебекті, кепкен нанды, печеньені, сондай-ақ кепкен жемісті және көкөністерді, гербарийлерді бүлдіреді. Олардың пайда болғанын дән мен жармалық кесектенгенінен, ұнның, жарманың т.б. шырмалып торланғанынан білу оңай. Бұл зиянкестерді құртудың қарапайым амалы: ұнды елеу, дән мен жарманы сұрыптау, ондағы пайда болған түйіршіктерді тазалау, мүлде бүлінген азық-түлікті құрту. Сақтық шаралары — [[азық-түлік]] сақталған орынды таза ұстау. Азық-түлікті қаңылтыр, керамика не шыны банкаларға салып, аузын тығыз қақпақпен жауып ұстаған жөн. Жармалан тараған қоңыздарды жою үшін шкаф полкаларына қағаз төсеп, оған бірдей мөлшерде қосылған қант ұнтағы және үгітілген тары (не басқа жарманы) қоспасын сеуіп қояды. Азық-түлік сақтайтын орынның ішін сабынды не содалы жылы сумен жақсылап жуады, егер мүмкіндік болса, ыстық сумен шайып, сонан соң әбден кептіреді.<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>

== Пайдаланған әдебиет ==

[[Санат:Зиянкестер ]]