Зат есім: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Боттың түзеткені: an:Substantivo |
ш Боттың үстегені: mhr:Лӱммут; косметические изменения |
||
14-жол:
Жалқы есімдер деп белгілі бір ғана затты арнай, даралай атайтын зат есімдерді атаймыз.
:Мысалы:
:* кісі аттары (''Асқар, Арлан, Ағыбай'' т. б.)
:* үй хайуандарына берілген арнаулы аттар (''Тайбуырыл, Теңбілкөк, Ақтабан, Таймас'' т. б.)
:* өндіріс, мекеме, ұйым аттары ("Еңбек", "Қайрат", "Түрксіб" т. б.)
:* газет, журнал, фильм, кітап аттары мен жеке шығармалардың аттары ''("Егемен Қазақстан", "Өркен", "Менің атым Қожа", "Қан мен тер"'' т. б.)
:* географиялық атаулар (''Алатау, Қаратау, Іле, Ертіс'' т. б.)
:* қала, көше, алаң аттары (''Теміртау, Абай даңғылы, Республика алаңы'' т. б.)
:тағы басқа жалқы атаулар жатады.
Жалқы есімдер мағына жағынан белгілі бір ұғымды білдірмейді, тек бір жеке-дара затты басқа заттардан ажырату үшін қойылған белгі - ат ретінде ғана жұмсалады.
35-жол:
Көптік мәнді есімдерге мынадай зат есімдер жатады:
# Сұйық заттардың атаулары: ''айран, арақ, боза, шай, тұздық'' т. б.
# Газ тектес заттардың аттары: ''азон, бу, түтін, тұман'' т. б.
# Уақ, ұнтақ заттардың, ұйысқан майда заттар мен бытыранды, таранды, үгітінді заттардың атаулары: ''ұн, шаң, тозаң, бетеге, жусан, жүн, түбіт, шаш, кірпік, жиде, алша'' т. б.
# Дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардың атаулары: ''айла, алғыс, ақыл, дау, қайғы, қасірет, сүйеніш, шындық'' т. б.
# Өздігінен табиғи бөлшектенбейтін кесек заттардың атаулары: ''алтын, қола, құрыш, шойын'' т. б.
# Жаратылыс құбылыстарының атаулары: ''боран, жаңбыр, қар, жел, құйын'' т. б.
Бұлардан басқа да өздері түпкі табиғаты жағынан көптік мәнді білдіретін зат есімдер бар. Мысалы, табиғи жұп болып келетін зат есімдер де (''аяқ, көз, құлақ, етік, байпақ, кебіс, бәтеңке, шаңғы'' т. б.), сондай-ақ, нәрсенің я заттың бөлінбейтін табиғи бөлімі я бөлшегі ретінде түсінілетін субстантивтік ұғымдардың атаулары да (көбінесе, көмекші есімдер, мысалы:''асты, үсті, жаны'' т. б.) негізінде осы топқа жатады.
61-жол:
'''Күрделі зат есімдерге''' кемінде екі я онан да астам түбір морфемадан құралған формалар жатады. Ондай зат есімдер қазіргі қазақ тілінде төрт түрлі:
{{Main|Күрделі зат есім}}
# Біріккен зат есімдер,
# Қосарлаған зат есімдер,
# Тіркес (құрама) зат есімдер,
# Қысқарған зат есімдер.
=== Зат есімдердің жасалу тәсілдері ===
Зат есімдер '''лексикалық, морфологиялық, синтаксистік''' тәсілдер арқылы жасалады.
# '''Лексикалық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге''' байырғы зат есімдер, сондай-ақ, басқа тілдерден енгген зат есімдер, бастапқы семантикалық мағынасы не кеңею, не тартылу, не ауысу арқылы туған жаңа зат есімдер мен өзге сөз таптарынан субстантивтену арқылы пайда болған зат есімдер жатады.
# '''Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге''' кемі екі я онан астам түбірлердің бірігуі, қосарлануы, тіркесіп құралуы, қысқарып құралуы арқылы және лексикалану негізінде пайда болған күрделі зат есімдер жатады.
# '''Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған зат есімдерге''' зат есімнің өзінен, өзге сөз таптарынан тиісті жұрнақтар арқылы туған туынды зат есімдер жатады.
#: Мысалы: ''атшы, басшы'' деген туынды зат есімдер ''ат, бас'' деген зат есім түбірлерінен жасалса, ''атшылық, басшылық'' деген туынды зат есімдер ''атшы, басшы'' деген зат есім негіздерінен (туынды зат есімдерден) жасалған. Ал, ''жақсылық, үлкендік'' деген зат есімдер '''-лық (-дік)''' жұрнағы арқылы жақсы, үлкен деген сын есімдерден туған.
Сондай-ақ, ''егін, сауын'' туынды зат есімдері ''ек, сау'' деген етістік түбірлерінен жасалса, олардан '''-шы (-ші)''' жұрнағы арқылы егінші, сауыншы деген туынды жаңа зат есімдер жасауға болады т. б.
== Әдебиет ==
* [[А. Ысқақов]], Қазіргі қазақ тілі, 1974 ж.
[[Санат:Қазақ тілі]]
124-жол:
[[lt:Daiktavardis]]
[[lv:Lietvārds]]
[[mhr:Лӱммут]]
[[mk:Именка]]
[[ml:നാമം]]
| |||