Орталық Азия: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш r2.7.3) (бот изменил: fa:آسیای میانه на fa:آسیای مرکزی |
ш clean up, replaced: аум. → аумағы (2), ұз. → ұзындығы using AWB |
||
1-жол:
[[Сурет:Central Asia (orthographic projection).svg|thumb|Орталық Азия]]
'''Орталық Азия''' – Азияның ішкі аумағында орналасқан табиғат аймағы. Оның батысы мен солтүстік-батысында [[ТМД]] елдері (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан), солтүстігінде Моңғолия, Қытайдың солтүстік-батыс бөлігі орналасқан. Оңтүстік-батысы мен оңтүстігін Ауғанстан, Пәкстан, Үндістанның солтүстік бөліктері, орталығы мен шығысын [[Қытай]] алып жатыр. Аумағы '''6 млн. км<sup>2</sup>'''. Жер бедері қиыршық тасты және [[құмды шөгінділермен]] жабылған әр түрлі биіктіктегі жазықтар мен оларды қоршай орналасқан биік тау жоталарынан тұрады. [[Геоморфологиялық ерекшелігіне]] қарай '''Орталық Азия''' батыстан шығысқа қарай созыла орналасқан 3 орографиялық белдеуден тұрады. Солтүстік таулы белдеу құрамына [[Сарыарқа, Моңғол Алтайы, Хангай, Хэнтэй тау жоталары]], тау аралығында орналасқан [[Жоңғар жазығы, Ұрыңқай, Ебінұр]], т.б. ірі көлдердің қазаншұңқырлары кіреді. Орта белдеуге [[Тянь-Шань тауы]] және биіктігі '''1000 – 2000 м''' болатын көтеріңкі жазықтарда жатқан ''Гоби, Алашань, Бейшань және Тарим ойысындағы Такла-Макан шөлдері'' кіреді. Биік Орталық Азия құрамына орташа биіктігі '''4000 – 5000 м-ге''' жететін ''Памир, Куньлунь, Гиндукуш, Қарақорым, Тибет, Гандисышан тауларынан'' тұратын биік тау жүйелері жатады. Кен байлықтарынан: ''Сарыарқада мыс, молибден, вольфрам, көмір; Куньлунь тауларында нефрит; Тибет, Куньлунь, Наньшань, Хангай тауларында шашыранды алтын, темір кені, мұнай, қалайы, молибден, вольфрам; Хэнтэй тауларында бирюза, топаз; Жоңғар жазығында, Тарим, Цайдам, Турфан ойыстарында мұнайдың, тас көмір, ас тұзы мен глаубер тұзының'' мол қорлары бар. [[Сурет:Central Asia - political map 2008 it.svg|thumb|left| alt=A.| ''[[Орта Азия]]''.]] Қыста жоғары, жазда төмен қысымның ықпалында болуына, [[мұхиттардан]] өте қашық орналасуына, тау жоталарымен қоршалып оқшаулануына байланысты климаты тым [[континенттік]] және [[құрғақ]]. Аймақтың басым бөлігінде жылдық ауа температурасының айырмасы '''50<sup>0</sup>С-қа''' дейін жетеді. Қаңтардың орташа температурасы '''–10 – 25<sup>0</sup>С''', шілдеде солтүстік пен орталық бөлікте '''20 – 25<sup>0</sup>С''', Тибет таулы қыратында '''10<sup>0</sup>С'''. Аймақтың '''3/4 бөлігінде''' жылдық жауын-шашын мөлш. '''100 – 200 мм''', тау жоталарында '''300 – 500 мм''', оңтүстік-шығысында муссонның ықпалымен '''1000 мм-ден''' артық жауын-шашын түседі. [[Жылдық буланушылық]] көрсеткіші '''2000 мм''' шамасында. Тау жүйелерінің көпшілігінде [[мұз басу]] таралған. Мұз басудың аса ірі орталықтары: ''Қарақорым (Сиачен мұздығы, ұзындығы 72 км), Тянь-Шань (Оңтүстік Інілшек мұздығы,
<ref name="source1">Қазақ энциклопедиясы VII-том;</ref>
<ref name="source2">Пучков П.И. и др., Страны и народы, М., 1979; Самбурова Е.Н., Медведова А.А., Китай, М., 1989; Большой географический атлас мира, М., 2004.</ref>
|