Уикипедия

Сунниттер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
шӨңдеу түйіні жоқ
ш тазарту
1-жол:
{{Ислам}}
'''Әһл әс-Cунна'''<ref>Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1</ref> ({{lang-ar|'''سنةأهل السنة و الجماعة'''}}, — “Сунна''Сүннет адамдары”адамдары'') — Суннаға[[Сүннет]]ке мойынсұнып, оны қолдап-қуаттаушы сунниттер тобының атауы. СуннаСүннет — [[шариғат]] заңдарының қайнар көзі. Ол Мұхаммедтің[[Мұхаммед]]тің {{сас}} іс-әрекеттері мен айтқан өсиет, тұжырымдарынан тұрады. АһлӘһл асәс-Суннаның негізгі сипаттары: алғашқы [[Әділетті төрт халифтыхалифа|төрт халифаны]] мойындау (''[[Әбу БәкірБәкр]], [[Омар]], [[Осман ибн Аффан]], [[Әли ибн Әбу Талиб]]''), [[Алты кітап|алты хадистер жиынтығын]] мойындау (Мұхаммад б. Исмайил''[[Сахих әл-Бұхари]], [[Сахих Муслим]], б.[[Сунан ан-НайсабуриӘбу Дәуд]], әл-Хаким[[Жамиғ атәт-ТермизиТирмизи]], Әбу[[әс-Сунан Дауд, анәс-НасаиСуғра]], ибн[[Сунан МаджиИбн Маджаһ]]'') және негізгі төрт сунни мазһабтың (ағымның[[фиқһ]] мектебі) біріне тиістілігі (мәликашылар''малики, ханифашыларханафи, ханбалшылар,ханбали шафийшыларжәне шафиғи мазһабы''). АһлӘһл асәс-Суннаға жататындар [[Иран]] мен [[Ирак|ИрактанИрақ]]тан өзге (бұл екі елде [[шииттер]] саны басым) мұсылман елдерінің бәрінде өмір сүредібасым. [[Қазақ]] халқы да СуннаныСүннетті мойындаушыларға, яғни аһлӘһл асәс-Суннаға жатады және ханифшылар ағымын ұстанады.<ref>Қазақ Энциклопедиясы, 1 том</ref>
 
== Анықтамасы ==
[[Құран Кәрім]]ді Кәрімді және [[Мұхаммед пайғамбар]]дың пайғамбардың {{сас}} [[сахих]] (дұрыс, ақиқат) [[хадистерхадис]]інтерін, сондай-ақ оның артынан ерген [[сахабалар]]ының [[дін]], сенім мәселе­сіндегі ұстанымдарын басшылыққа алатындар [[Сунниттер]]''суннилер'' немесе “[[Әһли сунна''әһлу-ссунна уәл-джама′а'' жамаға]] (СуннаСүннет менпен қауым бірлігінің адамдары)” деп аталады.
[[Сурет:MuslimDistribution2.jpg|thumb|400px|left|Ашық жасыл: Sуnnи, Қою жасыл: Şii]]
[[Сурет:Muslims schools.png|thumb|400px|left|Mәзһабқа қарай таралуы.]]
-[Sуnnит]-
Ашық жасыл:Ханафи мәзһабы
Оранж:Мәлики мәзһабы
Көк:Шафи мәзһабы
Қою жасыл:Ханбали мәзһабы
-[Şиит]-
Қою Pembe:Жaferиlik мәзһабы
Ашық Pembe:Зейдилік мәзһабы
Осыған байланысты сунна сөзі бүкіл мұсылман қауымын қамтитын өте ауқымды ұғым болып табылады. Бұл атаудың шығу тегіне байла­нысты ислами әдебиеттерде Мұхаммед пайғамбардың “Менің артымнан ерген үмметім жетпіс үш тармаққа бөлініп кетеді. Біреуінен басқасы тозаққа кіреді. Сол кезде қасында болған сахабалар тозақтан құтылатын қай топ деп сұрағанда Алланың елшісі “ол топ менің артымнан ерген және менің артымнан ергендердің соңынан жүргендер” деген хадисіне сілтеме береді. Осы құтылған топты немесе жамағатты “Әһли сунна вал жамаға” деп айтады.▼
 
▲Осыған байланысты суннасүннет сөзі бүкіл мұсылман қауымын қамтитын өте ауқымды ұғым болып табылады. Бұл атаудың шығу тегіне байла­нысты ислами әдебиеттерде Мұхаммед пайғамбардың “Менің{{сас}} «Менің артымнан ерген үмметім жетпіс үш тармаққа бөлініп кетеді. Біреуінен басқасы тозаққа кіреді» деген сөзі клген. Сол кезде қасында болған сахабалар тозақтан құтылатын қай топ деп сұрағанда АлланыңАллаһ елшісі “ол{{сас}} елшісі «ол топ менің артымнан ерген және менің артымнан ергендердің соңынан жүргендер”жүргендер» деген хадисіне сілтеме береді. Осы құтылған топты немесе жамағатты “Әһли сунна«Әһл валәс-Cунна жамаға”уәл-Джама′а» деп айтады.
Сүннет араб тілінде “тура, дұрыс жол, үлгі алатын іс-әрекет” деген мағыналарды білдіреді. Қысқа қайырып айтар болсақ, [[сүннет]] [[хадис|Мұхаммед пайғамбар­дың айтқан сөздері]] мен бүкіл өмір салтын қамтитын іс-әрекеттердің жиынтығы болып табыла­ды. Жалпы сунниттік сенім жүйесі­нің айқын түрде көріне бастаған кезеңі Омейядтар халифатының соңғы кездері мен [[Аббаситтер хали­фаты]]ның тарих сах­насына шыққан тұсына тура келеді. Ал сунниттер “Әһли сунна уәл жамаға” немесе осы секілді атауларды оныншы ға­сырлардан бастап мұсыл­мандардың басым бөлігін құрайтын көпшілікке қолданғандығына ислами дереккөз­дер­ден куә боламыз.
 
== Әһл әс-Сунна сенімдері (ақидасы) ==
Алғашқы кездерде мұсылмандар біртұтас қауым болатын. Заман өте келе, ішкі және сыртқы фактор­лардың әсерінен әртүрлі бөлінулер бой көрсетіп, кейбір ағымдар пайда болды. Бұл ағымдарды қысқаша атап көрсетер болсақ, олар: харижиттер, шииттер, мутазилиттер, муржия, қадария, жабрия.
{{толықтыру}}
 
Сунниттік ағымды заман талабы мен өмір қажет­тілігі дүниеге әкелді. Егер кейбір діни-саяси жағдай­лар болмағанда, шииттер, харижиттер және мутази­лит­тер секілді ағымдар шықпағанда, сунниттер деп аталатын бір ағымға да қажеттілік болмас еді. Өздерін Мұхаммедтің көрсетіп берген тура жолымен жүру­шілер ретінде есептейтін сунниттер қазіргі таңда бүкіл әлемдегі мұсылмандардың 90 пайыздан астамын құрайды. Сунниттерге тән белгілердің негізгілеріне: төрт “әділетті халифтердің” заңды билігін мойындау; алты “қағидалы” хадис жинақтарының (Кутубу-Сит­та) дәйектілігіне күмән келтірмеу; сунниттік төрт құқық­тық мектептердің біріне тиесілі болу (маликит­тік, шафииттік, ханафиттік немесе ханбалиттік) жата­ды. Шииттерден сунниттердің айырмашылығы – олар­дың Алла мен адам арасында Мұхаммед пайғам­бар­дан соң елшілік етуші жан жоқ деген идеяны жоққа шығаратындығы. Олар Алидің “құдайи” табиғатын да қабыл алмайды әрі оның ұрпақтарының имаматқа (мемлекет басқаруға) толық мұрагер екендігін де мақұлдамайды. Өзінің шығуы жағынан сунниттер шииттерден кейін, соларға жауап ретінде пайда болады. Бастапқыда ол шииттік ис­ламға қарсылық ретінде қабылданатын. Суннизмнің аясында ерекше секталар пайда бола қойған жоқ. Бұл жағы оны шиизмнен бөлектеп тұрады.
 
Жоғарыда айтылған төрт сунниттік құқықтық мектептердің барлығы дұрыс және тең дәрежелі болып есептелгенімен, олардың арасында да белгілі бір мәселені шешуде өзіндік ерекшеліктер бар.
 
Ханафи мәзһабының (құқықтық мектеп) құру­шысы Имам Ағзам Әбу Ханифа Нұғман ибн Сәбит болып табылады. Ол 699 жылы Куфа қаласында дүниеге келіп, 767 жылы Бағдатта қайтыс болады. Әбу Ханифа мәзһабын сунниттердің басым көпшілігі ұстанады. Жас кезінен бастап білім алуды бастаған ол Куфа қаласындағы сол заманның алдыңғы қатарлы ғұламаларынан хадис үйреніп, шариғат (ислам құқығы) мәселелерімен айналысады. Әбу Ханифа шариғат заңдарын шығару барысында өзіндік бір әдіс жасап шығады. Ол өзінің әдісі туралы былай деген екен: “Мен белгілі бір мәселеде ең әуелі Алланың кітабына (Құран) сүйене отырып үкім шығарамын. Егер ол жерден таппасам, пайғамбардың сүннетінен іздеймін. Іздегенімді екеуінен де таппасам, пайғам­бар­дың сахабаларының сөздеріне бас ұрамын, бірақ олардың ішінен өзіме ұнағанының көзқарасын ала­мын, ұнамағанын алмаймын. Алайда сахабалардың көзқарастарынан бас тартып, сахаба еместердікіне еш уақытта жүгінбеймін. Сахаба еместерден Ибрахим ән-Нахаи, Шаабий, Ибн Сирин, Хасан әл-Басри және Саид ибн Мусаййаб (сол дәуірдің атақты ғұламалары) сияқтылар туралы әңгіме айтылар болса, бұлардың барлығы өз ақылдарын пайдаланып жүрген ғалымдар болып табылады. Мен де өз ақылымды қолдана отырып, осылардың жасағанындай жасаймын”.
 
Бұл жерден Әбу Ханифаның алдымен Құранға, одан кейін Суннетке (Мұхаммед пайғамбардың сөз­дері мен іс-қимыл әрекеттері), одан кейін сахабалар­дың сөздеріне жүгінгендігін, ал сахаба еместердің сөздеріне мән бермегендігін байқаймыз. Құран мен сүннетке сүйеніп үкім шығару осы қағидатқа негіз­деліп жасала­ды. Әбу Ханифаның шариғат заңдарын жасау бары­сын­дағы қолданған әдістері мына жеті қағидатқа негізделеді:
 
1.Құран: Шариғаттың тірегі, ислам заңдарының өзегі. Құран – барлық діни үкімдердің бастау алар қайнар көзі және барлығы одан шығарылады.
 
2.Сүннет: Алланың кітабын (Құранды) түсінді­руші. Ол жерде ашылмаған мәселелер сүннетте көрсетіледі.
 
3.Сахаба сөздері: Сахабалар – пайғамбармен бірге болғандар және оның айтқандарын бізге жеткізушілер. Сондай-ақ құран аяттары мен пайғам­бардың хадистерінің мән-мағынасын жетік білетін тұлғалар болып табылады.
 
4.Қияс (салыстырмалы әдіс): Әбу Ханифа белгілі бір мәселенің шешімін Құран мен сүннеттен немесе сахабалардың сөздерінен таппаған жағдайда осы әдісті пайдаланған. Қияс дегеніміз құран мен сүннет бойынша үкімі жоқ, бірақ араларындағы себеп-салдар ұқсастығына қарай салыстыра отырып, үкім шығару болып табылады. Әбу Ханифа осы әдіс арқылы үкім шығаруда үлкен жетістіктерге қол жеткізген.
 
5.Истихсан: Истихсан дегеніміз белгілі бір құқықтық мәселелерді шешу барысында қиястың үкімінен бас тартып, соған жақын бір үкім шығару дегенді білдіреді. Бұл әдіс негізінен жаңадан туындаған мәселенің кейбір ерекшеліктеріне қияс үкімінің сәйкеспеуі барысында қолданылады.
 
6.Ижма (келісім): Ижма дегеніміз белгілі бір ғасырда өмір сүрген ислам ғұламаларының бір мәселе бойынша ортақ көзқараста болуларын білдіреді. Бұл дегеніміз белгілі бір мәселеде ғалымдардың ортақ келісімдері де үкім ретінде жүретіндігін білдіреді.
 
7.Салт-дәстүр: Салт-дәстүрлер де өзінше бір дәлел және үкім ретінде қолданылады және “дұрыс”, “бұрыс” болып екіге бөлінеді. Дұрыс салт-дәстүрге діни үкімдер мен ұстанымдарға қайшы келмегендері жатқызылады. Бұрыс салт-дәстүрлерге қандай да бір діни негізге қайшы келгендері жатады және олар дінде дәлел ретінде қолданылмайды.
 
Әбу Ханифа базар талабын терең меңгерген әрі тәжірибелі саудагер болған. Ол әдет-ғұрыптарды ұстануға дұрыс қарайтын еркін көзқарасты адам еді. Осыған байланысты оның шариғатына мына екі ерекшелік тән: 1) Сауда-саттыққа ыңғайланған. 2) Жеке бастың еркіндігін көздеушілік.
 
Сонымен бірге бұл мәзһаб басқаларымен салыс­тыр­ғанда өзге діндегілерге (христиандар мен еврей­лерге) мейлінше түсіністікпен қарайды. Қазіргі таңда түркі тектес халықтар арасында және Ирак, Пә­кстан, Ресей, Мысыр мен Қытайдағы мұсылмандар арасында кеңінен таралған. Қазақстандағы мұсыл­мандар да осы мәзһабты ұстанады.
 
Келесі сунниттік құқықтық мектептің бірі – Шафийлер. Негізін қалаушы Мұхаммед ибн-Идрис аш-Шафий болып табылады. Ол 767 жылы Газзада туып, 821 жылы Мысырда қайтыс болады. Жастық шағы Меккеде өтеді және діни білімді сол жерден алады. 15 жасынан кейін Мединеге барып, Имам Маликтен (Малики мәзһабын құрушы) ислам құқығын үйреніп, ол дүниеден өткенше бірге болады. Имам Шафий Ханафи мен Малики мектебінің негіздерін жетік білді. Ирак жеріне келгеннен кейін осындағы құқықтық мектептердің ілімін үйреніп, өзінше бір құқықтық мектептің негізін қалады. Шафий мәзһабының басты ерекшелігі белгілі бір құқықтық мәселелерде қияс пен жеке көзқарасқа (рай) сүйене отырып, үкім шығаруға шектеу қояды. Бұл сунниттік мектеп қазіргі таңда Мысырда, Оңтүстік-Шығыс Азия мен Кавказда таралған. Шафий мәзһабын Қазақстанда чешен-ингуш халықтары ұстанады. Аталған мәзһабтың біздің еліміздегі діни тұлғалары Чешенстанның бұрынғы муфтиі, ҚМДБ-ның наиб муфтиі Магомед Хусейн қажы Алсабеков, Пайзулла қажы Магомедов және Ингушетия республикасының бірінші муфтиі болған Ахмад Хаджи Пошев және т.б. болып табылады.
 
Малики мәзһабының негізін қалаушы Малик ибн Анас әл-Асбахий 713 жылы Мединеде дүниеге келіп, сол жерде 795 жылы дүниеден өтеді. Малик ибн Анас Мединедегі атақты ғалымдардан дін ғылымдарын үйренеді. Өз заманының танымал ғалымы болады және ұстаздық қызметпен айналысады. Ол сабақты екі түрлі әдіспен жүргізетін болған. Бірі – хадис сабағы болса, екіншісі – белгілі бір жағдайларға байланысты пайда болған мәселелерге үкім шығару сабақтары болатын. Малики мәзһабының басты ерекшелігі құқықтық бір мәселеде салыстырмалы әдіс (қияс) пен логикалық түйіндеуді шектеулі деңгейде қолданады. Діни үкім шығару барысында қоғамға пайдалы жағы ескеріле отырып шешім шығару әдісі мен Медине халқының дәстүрлері, сондай-ақ қарапайым құқық ескеріледі. Бұл мәзһаб қазіргі таңда Солтүстік және Батыс Африка елдері мұсылмандары арасында таралған.
 
Келесі бір сунниттік ағым болып табылатын Хан­бали мәзһабы Ахмад ибн Ханбал тарапынан құрылған. Ханбали мәзһабы басқа сүннит мәзһаб­тарына қара­ғанда мутазилиттерге қарсы діни-саяси қозғалыс түрін­де пайда болды да, содан кейін барып құқықтық мек­теп болып қалыптасты. Ахмад ибн Ханбал 778 жылы Бағдатта дүниеге келіп, сол жерде 855 жылы өмірден өтеді. Білім алу үшін сол дәуірдің ғылым орталықтары болып саналатын Мекке, Меди­не, Шам, Йемен және т.б. аймақтарға сапар шегеді. Бұл мәзһабтың басты ерекшелігі “жаңашылдыққа” (бидға) қарсы, шариғат­тың заңдарының орындалуына өте қатал, дінде еркін ойшылдыққа жол бермейді. Қияс әдісін шектеулі дәрежеде қолданады. Ханбалит­тердің жаңашылдықты толықтай жоққа шығармай­тындық­тарын да айта кету керек. Өйткені, ханба­литтер мұсыл­мандарға теледидар, радио, телефон секілді дүниелерді қолдануға рұқсат беруге мәжбүр. Бұл мәзһаб қазіргі таңда тек Сауд Арабиясында ғана таралған. Осы елдегі ваххабилікті ханбали мәзһа­бының жалғасы деп атауға да болады. Бұл мәзһабты ұстанушыларға тән ерекше белгілердің қатарында әулие-әнбиелерді жоққа шығаруды, сопылыққа деген қарсылықты, қабірлерді зиярат етуге деген қарсы­лықты айтуға болады. Соңғы уақытта бұл ағымның өкілдері біздің елімізде де пайда бола бастады. Бұл мәзһаб Сауд Арабиясынан келген азаматтар мен сол жерден білім алған студенттер тарапынан таралуда.
 
Біз жоғарыда көрсеткен төрт құқықтық сунниттік мектептер ислам дінінің практикалық жағын көрсетсе, теориялық жағын бекітетін тағы да үш мектеп бар. Бұларды “ақаидтағы” (сенімдегі) мәзһабтар деп айтады. Сенімде [[Әбу Мансур әл-Матуриди]]дің (ө. 944 ж) қалыптас­тыр­ған мәзһабын ұстанатындарды Матуридилер деп айтады. Келесі бір сунниттік мәзһаб Аша­рийлер деп аталады. Негізін қалаушы Әбул Ха­сан әл-Ашарий (ө. 916 ж.). Сондай-ақ өздерін пайғамбар мен сахабалардың көрсеткен жолы­мен жүрушілер ретінде есептейтін Сала­филер деп аталатын көпшілік бар. Бұл ағымның ұстанушыларының дені Сауд Арабиясында тұра­ды. Негізінен құқықта ханбалиттік [[мәзһаб]]ты ұстанатындар сенімде осы салафилікті басшы­лыққа алады. Сенімге байланысты мәзһабтардың қызметі, ең басты мақсаты ислам дінінің сенім жүйесін сырттан келетін әртүрлі теріс пікірлер мен зиянды көзқарастардан сақтау болып табы­лады. Аталған мектептердің қарастыратын мәсе­лесіне Жаратушы Алланың бірлігі, мәңгілігі, құдыреттілігі, әлемнің жаратылуы, өлімнен кейін­гі өмір, пайғамбарлық, имамат (мемлекет басшылығы) сияқтылар жатады.
 
== Авторлар туралы мәлімет ==
 
Нағима Байтенова– әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің философия және саясаттану факультетіндегі дінтану бағыты бойынша мамандандырылған философия және ғылым методологиясы кафедрасының меңгерушісі.
 
Сұлтанмұрат Абжалов – [[әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]нің оқытушысы. “Қазақстандағы Бахаилік ағымы” атты тақырыпта қа­зақ тілінде алғашқылардың бірі болып магистрлік диссер­та­ция қорғаған. Бахаилік ағымы, христиан миссионерлігі туралы бірнеше ғылыми мақалалары жарық көрген. Түрік, араб тілдерін жетік меңгерген. Негізгі ғылыми жұмысының бағыты – исламдағы бағыттар, шығыстық мұсылман елдеріндегі жаңа діни ағымдар.
{{Islam-stub}}
{{wikify}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Сунниттер» бетінен алынған