Барақ Қарауыл бай: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[Барақ Бигелдіұлы]]ның үлкен ұлы Шілмәнбеттің үлкен ұлы Байдәулет жасынан зерек өскен жан екен. Байдәулет туралы ел ішінде әңгімелер көп. Бұл кісінің азан шақырып қойған аты Байдәулет екен. Сырдың бойынан, қазіргі Ақтөбе өңірі жерінен көшіп келген аз ғана ағайын [[Абылай хан|Абылай]] бөліп берген, Қызыл Сеңгір мен [[Жетіқоңыр]] аралығындағы жердің шаруашылыққа жайлы шұрайлы жерлеріне таласып қалады. Келісе алмаған ағайындар, «Біздің сұраған жерлерімізді бермесеңдер, көшімізді өзіміздің үйренген тұсымызға қайта бұрамыз» деп, ренішке бой алдырып, кері қарай көшуге дайындық қылады. Сонда билер ақылдаса келіп әр атадан бір баладан, жалпы ұзын саны қырық-елу баланы атқа мінгізіп, батыстан шығысқа қарай жарыстырады. Жерлер алдын-ала бөліктерге бөлінісіп, әр бөліктің биігіне арнайы қарақшылар қадалып қойса керек. Кімнің аты сол қарақшыға бірінші жетсе, сол ауыл сол жерге орналасатын болып белгіленеді. Елдің басы алғашқы қарақшыға ауып, бағытты сонда нұсқайды. Елден бұрын төбенің басындағы қарақшыға жетіп, Байдәулет ат ойнатып тұрады. Осылай, Байдәулеттің арқасында сол жерге Тама тайпасының [[Дәулеткелді (ру)|Дәулеткелді]] балалары еге болған екен. Байдәулеттің ат бәйгесінде жеңіп алған жерін Қоңыртөбе деуші еді. Ол [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзеніне таяу, [[Жезқазған]]ға қарайғы асфальт жолдың Жетіқоңыр жақ бетінде, [[Ұлытау ауданы]]ның «Сарысу» кеңшарының Баймырза деген бөлімшесінен бері оңтүстікке қарай орналасқан.

Қарауылдың дүниеге шыр етіп келгенде қойылған аты, періште «әумин» деп қойған есімі – Байдәулет. Жасынан пысық, ширақ болған. Ертерек атқа мінген. Он бес-он алтысында билікке араласқан. Дәулеткелді атаның балаларына деп «Қоңыртөбе», «Ақкөл», «Жиделісай», «Тобылғылыны» жеңіп алғаннан соң, Байдәулет аты ескерілмей, «Қарауыл» атымен елге танылады.

</br>

Бұл сөзді құп көріп «Елдің, жердің шекарасынан еш бір жан суық қадамын баспасын» деп Қарауыл атамыз бүтіндей аттан түспейтін, ел күзетінде болыпты. Жерді торып, малды торып, елінің ертеңгі күні ашықпауын, жаудың қолына түспеуін қарауылдап жүретіндігі үшін, ел ақсақалдары жиылып:

</br>

Өзі ақылды, өзі сақ, өте шырамтал, білгір кісі болған дейді Қарауылды бұрынғылар. Көрегендік қасиеті бар бойында, әрі еш нәрседен тайсалмайтын батырлығы қоса болған. Ақсақалдар батасы қабыл болып, осы күнге дейін Байдәулет аты аталмай, Қарауыл атымен есте қалған.

Кейіннен Қарауылға мал бітіп, дәулет қонады. Осы кезде бай аты қоса шығып, Қарауыл бай атымен танылады. Кейінгі ұрпақтары Қарауыл байдың ұрпағымыз деп оны мақтанышпен айтады. Айтқаны болған, дәуірлеген кісі екен. Атын атап қалған жанның басынан қамшымен тартып жібереді екен: «Мен сенің құрдасың ба едім» деп.

Қарауыл бай екі некелі жан болған деседі. Бірінші алған бәйбішесінен Кәтікен, Тауасар, Тілеген, Қошқар, Мошқал, Есілбай туады. Кейінгі алған тоқалы өте бір мейірбанды жан болған екен. Одан Құдайберген, Қойбақ, Қозыбақ дүниеге келген. Қарауылдың тоқалы маңайындағы елді өзіне баурап, үйінің маңын думанға бөлеп жүретін жан екен. Есіктегі күңіне де, құлақ кесті құлына да аналық қамқорлықпен қарай білген жан десетін. Содан да ауыл балалары өз әкелерінің атын атамай Қарауылдың баласымыз дейтін болған. Сол рухта тәрбиеленіп, сол рухта өскен.

Ендігі бір әңгімеде Қарауылдың жұлдызға қарап ертеңгі күнге болжам жасайтын есепшілік қасиеті болған деседі.

Сөйткен Қарауыл бабамыз тоқсанның сеңгіріне келеді. Әбден болып-толған, еліне-жұртына еңбегі сіңген дана қарттың бұл күндері базары қайтып, өмірден де баз кешкендей кезеңі болса керек. Көктемгі сең жүріп жатқан уақыт. Сарысу өзенінің қызыл топырақты жағасындағы (қазір Қызылжар аталып кеткен жерде) жардың басында отырып, жүріп жатқан сеңге қарап қиялға беріледі. Осылай отырып астындағы жардың шайқалақтағанын да байқамай қалса керек, жар қозғалып суға құлап кетеді. Маңайындағы елді көзі тірісінде піріміз, бабамыз деп табындырған Шілмәнбетұлы Байдәулет атамыз, Қарауыл бай солай қайтыс болған дейді көнекөздер.

Ертеректе Қарауылдың бейітіне топалаң болған малды, жынды болып дертке ұшыраған адамды апарып түнетеді екен. Кейінгі уақытта да ем іздеп келіп, баба басына түнейтіндер көп болған.

Қазанғаптың асы қай кезде болды дегенге келсек, «История Казахстана в русских источниках» атты мұрағаттық кітапта Хангелді Бөріұлы Тама болысын 1849 жылғы 16 желтоқсаннан бастап басқарған делінеді. Одан соңғы болыс [[Нұрша Қылышұлы]] 1852 жылғы 20 қазанда бекітілген. Осыған қарап, Қазанғап асынан кейін Хангелді болыстықтан түсірілді дейтін әңгімені негіз қылып алып, ол асты 1852 жылғы қыркүйек айында болған деген топшылау жасауға болады. Демек, Қарауыл бай Қазанғаптан бұрын қайтыс болған. Бірақ, қай жылы екені белгісіз. Жобамен, 1840-49 жылдар деп мұғдарлауға болатын секілді.

 

[[Санат:Тұлғалар]]