Шөгінді тау жыныстары: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Боттың үстегені: ltg:Nūsādplīkšni |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
'''Шөгінді тау жыныстары'''<ref>Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев</ref> — құрлықта немесе су бассейндерінде шөгетін материалдан пайда болатын тау жыныстары. Материалдың бөлшегі, салмағы, үлкендігі оның сортталу дәрежесімен сипатталады және қабатты болады, жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтары кездеседі. Шығу жағынан химиялық ([[гипс]], [[тас тұзы]], [[оолитті ізбестас]] және басқалары), органогендік (қараңыз), жануарлар мен өсімдіктердің өмір сүруінің салдарынан пайда болады (маржандық және қабыршақтық [[ізбестас]], [[шымтезек]], [[тас көмір]]) және кесек шөгінді тау жыныстарына бөлнеді.
== Шөгінді тау жыныстары ==
Шөгінді тау жыныстары жер бетінің 75%-н жауып жатыр.
Шөгінді тау жыныстарының түзілу процесі [[литогенез]] деп аталып, үш сатыда өтеді:
Әлі тепе-теңдік күйге келмеген, бірақ уақыт өте келе біртіндеп Шөгінді тау жыныстарына айналатын осы тұнба күрделі физика-химиялық жүйе болып саналады. Осы жүйенің тау жыныстарына айналу процесі [[гипергенез]], [[седиментогенез]], [[диагенез]], [[катагенез]], т.б. даму сатыларында жүзеге асады. Шөгінді тау жыныстары бұрын болған [[эндогендік]] тау жыныстарының үгілу өнімдерінен пайда болғандықтан олардың химиялық құрамы бір-біріне ұқсас. Айырмашылығы Шөгінді тау жыныстарында [[темір]] мен [[кальций]] тотығы және су мен көміртектің көбірек болуында. Шөгінді тау жыныстары құраушыларына байланысты аутигендік және аллотигендік деп бөлінеді.
== Аутигендік Шөгінді тау жыныстары ==
'''Аутигендік Шөгінді тау жыныстары''' – шөгу процесі кезінде түзілген минералдар тобы. Оларға: [[каолинит]], [[гидрослюда]], [[монтмориллонит]], [[гиббсит]], [[бемит]], [[диаспор]], [[гетит]], [[гематит]], [[пиролюзит]], [[псиломелан]], [[манганит]], [[апатит]], [[коллофан]], [[кварц]], [[халцедон]], [[опал]], [[кальцит]], [[доломит]], сидерит, родохрозит, [[гипс]], [[ангидрит]], [[галит]], [[сильвин]], [[карналлит]] жатады.
== Аллотигендік шөгінді тау жыныстары ==
'''Аллотигендік шөгінді тау жыныстарына''' – магмалық және метаморфтық тау жыныстары мен олардың минералдары, ғарыштық тозаңдар, организм қалдықтары, жанартау өнімдері (пирокластар) жатады. Шөгінді тау жыныстарының бітімі қалыптасу жағдайына қарай: көлбеу, арналық, теңіз-жағалық, эолдық, тасқындық, толқындық, қабаттастық, су асты көшкіндік, ұсақ қатпарлы, биогендік, тасберіштік, т.б. болып келеді. Олардың құрылымы да жаралу түріне қарай әр түрлі: псефиттік, псаммиттік, алевриттік, пелиттік, литокластық, кристалкластық, витркластық, пизолиттік, оолиттік, сферолиттік, биоморфтық, детритустық, кристалл түйірлі, жасырын кристалды, аморфты, т.б. болады.
<references/>▼
== Шөгінді тау жыныстары түзілуі ==
Шөгінді тау жыныстары түзілуі бойынша 3 класқа бөлінеді:
* '''сынықты'''
* '''сазды'''
* '''химия-биохимиялық'''
Сынықты Шөгінді тау жыныстары тегіне байланысты екі қатарға ажыратылады: жанартаулық және нақты шөгінді. Жанартаулық-сынықты тау жыныстары жанартау атқылауы кезінде түзіліп (пирокластар), мөлшер қатынасы бойынша [[туф]]тар, туффиттер және туфогендік болып үшке бөлінеді. Туфтарда пирокласт 90%, ал туффиттерде 50 – 90%, туфогендік тау жыныстарында 10 – 50% болады. Нақты шөгінді-сынықты тау жыныстары өлшемі бойынша ірі (2 мм-ден үлкен), орташа (0,1 – 2 мм) және ұсақ (0,01 – 0,1 мм) болып жіктеледі. Ірілері физикалық күйіне байланысты жақпартас, дөңбектас, малтатас, қиыршықтас, [[конгломерат|конгломераттар]], [[брекчия|брекчиялар]] деп ажыратылады. Орташа сынықты тау жыныстары құм және құмтасқа, ал ұсақ түйірлілері құмайт және құмайттасқа бөлінеді.
<br />
Сазды Шөгінді тау жыныстарының болбыр, жұмсақ түрлерін саздар, ал тасқа айналғандарын сазтастар деп атайды. Олар гидрослюда, монтмориллонит, т.б. сияқты сазды минералдардан тұрады.
<br />
Химиялық және биохимиялық Шөгінді тау жыныстары химиялық құрамына қарай [[алюминий|алюминийлі]], [[темір|темірлі]], [[марганец|марганецті]], [[фосфат|фосфатты]], [[кремний]]лі, [[карбонат]]ты, тұзды тау жыныстары болып бөлінеді. Шөгінді тау жыныстарының ең көп таралғандары сазды тау жыныстары (53%), құмды тау жыныстары (25%), карбонатты тау жыныстары (20%).<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]] 9 том</ref>
== Дереккөздер ==
▲<references/>
[[Санат:Шөгінді тау жыныстары]]
{{Link FA|sk}}
|