|
|Name = Увс аймағы
|AlternateName = -{Увс аймаг}-
|Flag = Sin bandera.svg
|CoatOfArms = Uvs.gif
|FlagLink =
|}}
'''Увс аймағы ''' ({{lang-mn|'''Увс аймаг'''}}) Моңғолияның батысында орналасқан. 1931 жылы орнаған. Увс аймағы [[шырғанақ]]ы мен әлемге әйгілі. Бұл аймақта бірнеше ұлт өкілдері тату тәтті тұруда.
'''Увс''' нь [[Монгол улс|Монгол улсын]] [[аймаг]] юм. 1931 онд байгуулагдсан. 69585 км² нутагтай.
== Географиясы ==
Увс аймаг нь [[чацаргана]]араа [[дэлхий]]д алдартай. Тус аймаг нь олон ястны өлгий нутаг юм.
Увс аймағы Моңғолияның батысында [[Ханхөхий]], [[Хархираа]], [[Түргэн]] таулары [[Увс көлі]] маныңдағы шөлейт жерлерде орналасқан. Ең биік тауы 4116 м биік [[Хархираа тауы]].
Увс аймгийнаймақ териториясында нутгаар [[Тэс гол|Тэсөзені]], [[Нарийн гол|Нарийнөзені]], [[Завхан гол|Завханөзені]], [[Ховд гол|Ховдөзені]] зэрэг том голууд урсахағады, бөгөөд [[Увс нуур|Увскөлі]], [[Хяргас нуур |Хяргас көлі]], [[Үүрэг нуур |Үүрэг көлі]], [[Ачит нуур |Ачит]] гэхчлэн том нуурууд оршино. [[Хартэрмэсийн рашаан|Хартэрмэсийнкөлі]] , [[Хавцал Боомын рашаан|Хавцал Боомын]], [[Бургастайн рашаан|Бургастайн зэрэг рашаан]] ус бийбар. Аймгийн нутгийн ихэнх хэсэгт хээрийн цайвар хүрэн [[хөрс]], уулархаг нутгаар уулын нугын талийн ба хар шороон хөрстэй, нуурын хсггор хөндий газраар намгархаг элсэрхэг хөрстэй, уулархаг нутгаараа ой хөвч, тагийн ургамалтай, нууруудын хотгороор [[говийн ургамал]] ургана. Мөн ой хөвчийн [[буга]] зэрэг амьтнаас эхлээд говийн [[хар сүүлт]] гэхчилэн ан амьтан элбэгтэй. ▼
== ТүүхСумдары ==
[[ ЗурагСурет:Mongolia Uvs sum map.png|thumb|right|250px| УвсынУвс сумдаймағының сумындары]] ▼[[1686]] онд [[Ойрад Монгол|Ойрад Монголын]] их хаан [[Галдан бошигт]] [[Хархираа гол|Хархираа голоос]] суваг татуулж, Увс нуурын хотгор Гурван тээл, Арсай, Мянган бэл, Хар толгой, Бор үзүүр зэрэг газруудад тариа тариалж эхэлсэн нь суурин амьдралын үндэс тавигдаж улмаар [[Улаангом]] сум (хотын) анхны шав тавигдсан гэж үздэг.
Ийнхүү газар тариалангийн суурин (Yүнийг гэрчлэх ул үндэс нь Арсайн суурин байж болох юм) нь Увс аймагт анх тавигджээ.
[[1871]] онд Чандмань уулын орчимд [[Дэчинравжаалан хөндий|Дэчинравжаалан хөндийн]] анхны [[дацан]] болох [[Лүүжин дацан]] байгуулагдсан нь Улаангомын хүрээний анхны суурь болсон байна.
Лүүжин Дацангийн дэргэд [[Цогчин дугана]], олон [[сүм]] баригдаж, лам хуврагууд олноор шавилан сууснаар [[Баянчандмань уул|Баянчандмань уулын]] хошуу байгуулагдаж, хошууны тамгын газар төвлөрснөөр Улаангомын хүрээ нэртэй болсон байна. Улаангомын хүрээ нь сүсэгтэн олны дунд ихээхэн нөлөөтэй болж [[1915]] оны үед 1500 гаруй лам хуврагтай болж, [[Дөрвөд|Дөрвөдийн]] [[Зоригт Далай хаан|Зоригт Далай хааны]] өргөө байрлаж байсан зэрэг нь хошууны шашин, [[улс төр]], засаг захиргааны төв болж өргөжихөд нөлөөлсөн байна. [[1931]] оны 2 сард [[Улсын Бага Хурал|Улсын Бага Хурлын]] тэргүүлэгчдийн тогтоолоор засаг захиргааны хуваарийг шинэчлэн Чандмань уулын аймгийг Увс, Ховд хоёр аймаг болгосноор Улаангом нь Увс аймгийн улс төр, эдийн засаг, соёл боловсролын төв болон өргөжин хөгжих эхлэлээ тавьсан юм.
Чандмань уулын аймгийн анхдугаар их хурлын [[1925]] оны [[11 сарын 21]]-ний өдрийн 4-р тогтоолд:
:''"Аймгийн эрх барих газар аймгийн захиргаааг сонгон байгуулж, Дөрвөдийн аймгийн хуучин нэр болох "Дөрвөд далай хан аймаг" нэрийг халж, Чандмань уулын аймаг хэмээн нэрлэж, төвийг Улаангомд суурьшуулахаар тогтжээ. Чандмань уулын аймаг нь 8 хошуу, 41 сум, 115 баг, 660 арванаар бүрдэл болон байгуулагдсан болой"''
гэжээ. Энэхүү 41 сумын 13 нь одоогийн [[Ховд]] аймгийн, бусад 28 нь Увс аймгийн сумд байжээ.
* [[1925]] - [[1931]] онуудад ''Чандмань уулын аймаг''
* [[1931]] - [[1932]] онд [[Дөрвөдийн аймаг]]
* [[1933]] оноос [[Увс аймаг]] гэж тус тус нэрлэжээ.
[[1931]] онд Чандмань уулын аймгийг 2 аймаг болгоход Увс аймаг 16 сум, 150 баг, 9133 өрх, 43188 хүн амтай байжээ. 1933 онд Увс аймгийн жилийн төсөв 140.0 мянга төгрөг байсан бол 1961 онд 6,6 сая төгрөг, 1981 онд 33,7 сая, 1990 онд 78,4 сая төгрөг болж өсчээ. Увс аймгийн төв нь Улаангом сум юм.
[[1957]] онд барилгын 3-р ангийг тус суманд байгууласнаар орчин үеийн хийц загвар бүхий олон сайхан барилга байгууламж баригдан Улаангом сум хотших төлөвөө олсон юм. [[1942]] онд Идэш тэжээлийн хүнсний комбинат, [[1959]] онд гурилын үйлдвэр ашиглалтанд орсноор Улаангом төдийгүй Увс аймгийн хүнсний хангамж эрс сайжирсан юм. [[1959]] онд Улаангом сумаас Улаангом хотыг тусгаарлан орон сууц гудамжны 4-р хороо, хотын АДХГЗ байгуулагдсан нь хотыг төлөвлөгөөтэй хөгжүүлэх өргөн бололцоог нээж өгсөн юм. Улаангом суманд одоо Увс аймгийн нийт хүн амын 30 шахам хувь буюу 27.0 мянга гаруй хүн оршин амьдарч байна. Одоо Улаангом сум нь засаг захиргааны хувьд есөн багтай бөгөөд долоон баг нь Улаангом хотод, хоёр баг нь [[хөдөө аж ахуй]], [[мал аж ахуй]] эрхэлж байна.
== Газар зүй ==
Увс аймаг нь Монголын баруун хэсэгт [[Ханхөхий уул|Ханхөхий]], [[Хархираа уул|Хархираа]], [[Түргэн уул|Түргэний өндөр уулс]], [[Увс нуур|Увс нуурын]] хотгорын говь нутгийг эзлэн оршино. Хамгийн өндөр уул нь 4116 м өндөр [[Хархираа уул]] юм. Хархираа Түргэний уулс нь залуу [[атираат уул]] бөгөөд [[Хяргас]], Увс нуурын хотгороор шинэ төрмөлийн эриний хурдас тархжээ. [[Чулуун нүүрс]] (Нүүрст хотгор, Хар Тарвагатай) бий бөгөөд барилгын материалын баялагтай мөн [[жамц давс]]ны асар их нөөцтэй [[Шүдэн уул]] энд бий.
▲Увс аймгийн нутгаар [[Тэс гол|Тэс]], [[Нарийн гол|Нарийн]], [[Завхан гол|Завхан]], [[Ховд гол|Ховд]] зэрэг том голууд урсах бөгөөд [[Увс нуур|Увс]], [[Хяргас нуур|Хяргас]], [[Үүрэг нуур|Үүрэг]], [[Ачит нуур|Ачит]] гэхчлэн том нуурууд оршино. [[Хартэрмэсийн рашаан|Хартэрмэсийн]], [[Хавцал Боомын рашаан|Хавцал Боомын]], [[Бургастайн рашаан|Бургастайн зэрэг рашаан]] ус бий. Аймгийн нутгийн ихэнх хэсэгт хээрийн цайвар хүрэн [[хөрс]], уулархаг нутгаар уулын нугын талийн ба хар шороон хөрстэй, нуурын хсггор хөндий газраар намгархаг элсэрхэг хөрстэй, уулархаг нутгаараа ой хөвч, тагийн ургамалтай, нууруудын хотгороор [[говийн ургамал]] ургана. Мөн ой хөвчийн [[буга]] зэрэг амьтнаас эхлээд говийн [[хар сүүлт]] гэхчилэн ан амьтан элбэгтэй.
== Түүх соёлын дурсгалт газрууд ==
# Сагил сум, Ганц харгайтын бичигт хадны зураг
# Зүүнхангай сум, Зураагийн улаан хадны зураг
# Сагил сум, Зүүн турагийн тэрэм хадны зураг
# Сагил сум, Их сарын хадны зураг
# Сагил сум, Можоогийн хадны зураг
# Давст сум, Мөнгөт Цахирын хадны зураг
# Наранбулаг сум, Наранбулагийн хадны зураг
# Сагил сум, Үнхэлцэгийн хадны зураг
# Давст сум, Тэхтийн давааны хадны зураг
# Сагил сум, Хад үзүүрийн хадны зураг
# Баруутуруун сум, Хар Цагаан усны хадны зураг
# Сагил сум, Цагаан өтөгийн хадны зураг
# Өлгий сум, Шар булгийн онцын хадны зураг
# Сагил сум, Шовгор хадны зураг
# Давст сум, Бор Нурганы/Хүүхдийн овооны/ хүн чулуу
# Наранбулаг сум, Жаажаагийн хөтөлийн хүн чулуу
# Хяргас сум, Нийчийн амны хүн чулуу
# Хяргас сум, Овгор Хяргасын хүн чулуу
# Тариалан сум, Халхайтын дэнжийн хүн чулуу
# Малчин сум, Хөтөл нуурын Улаан толгойн хүн чулуу
# Улаангом хот, Чандмань уулын булш
# Бөхмөрөн сум, Ачит нуурын түрэг бичээс
# Хяргас сум, Да лам Цэрэнчимэдийн гэрэлт хөшөө
# Аймгийн музей, Долоодойн түрэг бичээс
# Амйгийн музей, Долоодойн хөшөөний уйгар бичээс
# Сагил сум, Төмөр цоргын түрэг бичээс
# Улаангом сум, Харлаг бэйсийн сүм
== Сумд ==
▲[[Зураг:Mongolia Uvs sum map.png|thumb|right|250px|Увсын сумд]]
* [[Баруунтуруун сум]]
* [[Бөхмөрөн сум]]
== Аж үйлдвэр ==
Увс аймаг нутгийн зүүн хэсэгт [[газар тариалан]] хөгжүүлсэн, аймгийн төв Улаангомд барилгын, хүнсний үйлдвэрүүдтэй. Увс аймагт [[ОХУ]] руу гарах хилийн боомт Давст сумын нутагт [[Боршоо]], Тэс сумын нутагт [[Тэс боомт]] бий.[[Чулуун нүүрс]] (Нүүрст хотгор, Хар Тарвагатай) бий бөгөөд барилгын материалын баялагтай мөн [[жамц давс]]ны асар их нөөцтэй [[Шүдэн уул]] энд бий.
{{Увс аймағы}}
| 