|
Ғұндардың юэчжи [[тайпа]]сымен күресі ғұндардың [[жеңіс]]імен аяқталды. Юэчжилер тек біздің [[Заман|заманымызға]] дейін 174—165 жылдары түпкілікті талқандалды. Нәтижесінде, юэчжилер [[Заман|Орталық Азияға]] шегініп, [[Әмудария]]ның жоғарғы ағысына жылжиды. Ғұндарға бағынғандардың арасында үйсіндер де бар еді. [[Қытай]] жазбаларында 36-ға жуық [[көрші]] ұлыстардың бағындырылғандығы айтылған. Мөде біздің заманымызға дейін 174 жылы қайтыс болды.
уға кірісті. Біздің заманымызға дейін 71 жылы ғұндар бағындырған елдерді өз жағына тарта бастады. Солардың [[қатар]]ында үйсін билеушісіне елші жіберіп, некелік [[байланыс]]тар орнатады. Ғұндар да қарап қалмай, өз кезегінде үйсін күнбиіне (гуньмосына) бір [[қыз]]ын береді. Ал ғұндар мен қытайлықтар арасындағы текетірес одан әрі жалғаса берді. Ғұндар енді қытайлықтардың одақтасы — үйсіндерден кек алуға кіріседі. Үйсіндердегі қытай ханшасы [[император]] сарайына хат жолдап, үйсіндерге [[көмек]] беруін [[талап]] етеді. Қытайдың 100 мың атты әскері ғұндарға қарсы аттанады. Үйсіндердің өзі 50 мың әскер шығарады. Біріккен үйсін-қытай күштеріне қарсы тұра алмаған ғұндардың 39 мың беделді [[а
Мөденің баласы Лаушан тұсында юэчжилер тасталқан болып жеңіліп, олардың бір бөлігі [[Жетісу]]ды мекен етті. Жетісудағы сақтардың бір бөлігі юэчжилердің [[қысым]]ынан [[Ферғана]]ны басып өтіп, [[Парфия]], [[Бактрия]]ға жылжып, келесі бір бөлігі [[Ауғанстан]] Солтүстік [[Үндістан]]ға ([[Кашмир]]ге) өтіп кетеді. Үлкен юэчжилер Жетісуды 30—40 жыл шамасындай ғана иемдене алды. Кейін Жетісуды үйсіндер юэчжилерден тартып алды. Ғұндардың әскери көмегінің арқасында үйсіндер осылайша Жетісуға орналасқан болатын. Батысқа қарай ығысқан юэчжилер Бактрияны өзіне бағындырады. Олардың енді бір бөлігі үйсіндермен араласты.
Ғұндар мен Қытай арасында айырбас [[сауда]] жүріп тұрды. Бұл, әсіресе ғұндарға тиімді еді. Біздің заманымызға дейін 158 жылы шекарадағы сауда көздерін кеңейту [[мақсат]]ында тәңіркұты Қытайға қарсы [[соғыс]] ашты. Біздің заманымызға дейін 152 жылы ғұндармен тағы сауда жөніндегі [[шарт]]қа қол жеткізеді. Шекаралық [[аймақ]]тарда сауда орындары ашылады. Сонымен қатар Гобиден оңтүстікке қарай жайылымдарды қайтарып алады.
''Біздің заманымызға дейін 133 жылы ғұн-қытай соғыстарының жаңа [[кезең]]і басталды''. Бұл жолы соғысты қытайлықтар бастады. Әскери кимылдар бұрынғы ғұн аумағына ауысты. Соңғы ұрыста 90 мың ғүн әскері талқандалды. Біздің заманымызға дейін 90-жылдардағы қақтығыстарда 70 мың қытай әскері ғүн әскерін жеңе алмады. Өз [[күші]]мен ғұндарды жеңе алмайтындығына көзі жеткен [[Қытай]] билеушілері енді 20 жыл үзілістен кейін басқа көшпелі тайпаларды ғұндарға қарсы айдап салуға кірісті. Біздің заманымызға дейін 71 жылы ғұндар бағындырған елдерді өз жағына тарта бастады. Солардың [[қатар]]ында үйсін билеушісіне елші жіберіп, некелік [[байланыс]]тар орнатады. Ғұндар да қарап қалмай, өз кезегінде үйсін күнбиіне (гуньмосына) бір [[қыз]]ын береді. Ал ғұндар мен қытайлықтар арасындағы текетірес одан әрі жалғаса берді. Ғұндар енді қытайлықтардың одақтасы — үйсіндерден кек алуға кіріседі. Үйсіндердегі қытай ханшасы [[император]] сарайына хат жолдап, үйсіндерге [[көмек]] беруін [[талап]] етеді. Қытайдың 100 мың атты әскері ғұндарға қарсы аттанады. Үйсіндердің өзі 50 мың әскер шығарады. Біріккен үйсін-қытай күштеріне қарсы тұра алмаған ғұндардың 39 мың беделді [[адам]]дары [[қол]]ға түсіп, 700 мың малы жаудың қолында қалды. Бұл ғұндар үшін орны толмас ауыр соққы болды. Біздің [[заман]]ымызға дейін 71 жылы үйсіндерге [[қарым]]та [[шабуыл]]ға шыққан ғұндарға шығыстан дунхулар, батыстан үйсіндер шабуыл жасады. Ғұндар әскері ауыр жеңіліске ұшырайды. Бүкіл [[мал]]дарының тең жартысынан айырылады. Үштен бір бөлігі [[ұрыс]] алаңында қаза табады. Адамдарының 3/10 бөлігі аштан өледі. Қытай әскерлері де үш [[бағыт]]та шабуылдап, мыңдаған әскерді тұтқынға түсіреді. Қытайлықтар ғұндарға қарсы көршілерін айдап салуын жалғастыра берді. Ғұндардан тартып алған жерге әскери еңбек [[армия]]ларын орналастырады.
Біздің заманымызға дейін 59 жылы [[Қытай]] Батыс өңірді басқаратын орган кұрды. Енді ғұндардың өз ішінде де іріткі басталып, билікке талас туған еді. [[Билік]]ке таласудан, ішкі-сыртқы дағдарыстардан Ғұн [[мемлекет]]і ыдырап, біздің заманымызға дейін 55 жылы оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінеді. Хуханье шаньюй бастаған оңтүстік топ — Қытаймен бейбіт [[қарым-қатынас]] орнатты. Ал Чжи-Чжи бастаған ғұндардың солтүстік бөлігі Қытайдың [[қысым]]ымен батысқа ауады.
Біздің заманымыздың Ill ғасырдың бірінші жартысында Шығыс [[Қазақстан]] мен [[Жетісу]]ға келген ғұн [[тайпа]]лары V ғасырға дейін [[өмір]] сүрген Юэбан мемлекетін құрды. Бұрынғы солтүстік ғұндардың [[ұрпақ]]тары болып саналған аталмыш [[мемлекет]] дәстүрлі тәңірқұты атағын алды.
[[Дерек]]терде юэбандықтардың тілі ежелгі түрік тіліне жақын болғандығы туралы [[мәлімет]] бар.<ref>Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref>
== Қосымша ==
Ғұндар, хұндар - ежелгі дәуірдегі тайпалар одағы, түркі халықтарынын арғы тегі. Біздің заманымызға дейін 1-мыңжылдықта қалыптасқан. Бастапқы кезде солтүстік [[Қытай]]да, [[Моңғолия]]да, [[Байкал]] өңірінде қоныстанған. Ежелгі Қытай жылнамаларында Ғұндар гуй фан, гун руң, хун ю, шиан ю, шиұң ну секілді, т.б. атаулармен берілген. Біздің заманымызға дейін 3 ғасырдыңдың соңына қарай Ғұндар бірігіп әскер түзеп, өздерінің [[Мемлекет|мемлекетін]] құрды. Ғұндар 24 руға бөлінген, оларды елағасы — [[бек]] биледі. Әрбір рудың көшіп жүретін өз жері болды. Жоғары билеушісі "Тәңірқұт "лауазымын иемденген. Қытай деректерінде Ғұндардың жоғары билеушісі "шаньюй" деп аталады. Ғұндардың өмірінде көшпелі [[мал шаруашылығы]] басты рөл атқарады. Жылқының асыл тұқымдарын өсіріп, [[ат]] баптауды жетік меңтерген. Ғұндардың ішінде отырықшы [[тұрмыс]] кешіп, [[егіншілік]]пен шұғылданғандары да болған. Ғұндар дәнді [[дақыл]]дың ішінде тарыны көп өсірген. Қолөнері мен бейнелеу [[өнер]]і жоғары деңтейде болған. [[Зергерлік]] өнердегі полихром стилін дүниеге әкелген. Ат үсті ойындарының негізін салған. Көктөңіріне табынын, [[ата-баба]] рухына сиынған. Өздерінің дәстүрлі [[құқық]] [[жүйе]]сін қалыптастырған. Онда, негізінен, мыналар көзделген: "Ұрлық жасап, кінәлі болғанның [[жер]]і алынады, [[шайқас]]та жаудың басын шауып алған немесе оны тұтқынға алған [[адам]]ға бір кеспек [[шарап]] сыйланады, қолға түсірілген олжа соған беріледі, ал тұтқынға алынғандар соның құлдары мен күндері етіледі; ұрыс алаңында қаза тапқан адамның сүйегін кім өкелсе, оның [[отбасы]]ның бүкіл мүлкін сол алады". Ғұндар өз арасында [[қылмыс]] жасап айыпты болғандардың бетін тілген. Тілінген беттің тыртығы бұрынғы қынмысын білдіріп тұратындықтан, ондай [[Адам|адамдардың]] қайта [[Адам|қылмыс]] жасауға [[Батылдық|батылы]] бара бермеген. Себебі, келесі жазаланғанда өлім жазасына кесілетін. Ғұндар [[соғыс]] тұтқындарын [[құл]] қылып, оларды үй қызметшілері, бақташылар, қолөнершілер және жер жыртушылар ретінде пайдаланған. Ер [[азамат]]тарының барлығы дерлік қатардағы [[жауынгер]] саналған. Ғұндар әскерінің негізі атты әскерден
<ref>Чека Улпиано (1860-1916), "Ғұндар Еуропада "</ref> тұрды. Салт атты жауынгерінің қару-жарағы — [[садақ]], [[семсер]], [[қанжар]], [[найза]], [[бұғалық]] (ұры құрық). Ғұндардың жауынгерлік құдіретінен сескенген қытайлықтар ұлы Қытай қорғанын салдырған. Ғұндардың күшті [[мемлекет]] болып отыруы кытайлықтарға ұнамады. Олар ғұндарды әлсіретудің жолын іздеді. Біздің заманымызға дейін 209 жылдан Ғұндарды Мөде басқарды. Мөде билік еткен алғашқы жылдардың өзінде-ақ [[Қытай]]дың шекаралық аудандарына жорықтар жасап, күйрете соққы берді. Кескілескен [[күрес]]те әскери-саяси [[қуат]]ы басым Хань әулетін ғұндардың Ордостағы көшіп жүретін жерлерінен дәмеленуден бас тартуға мәжбүр етті. Хань императоры [[Гаоцзу]] Мөденің алдында бас иіп, онымен "тыныштық және туыстық туралы шартқа" қол қоюға мәжбүр болды. Бұл [[шарт]] бойынша ол Мөдеге өзінің [[Ханша|ханшасын]] әйелдікке беруге және жыл сайын "сыйлық" ретінде салық төлеп тұруға [[міндет]]тенді, кейін ол салықты үнемі төлеп тұрды. Шығыста Мөде "шығыс ху" тайпаларын бағындырды, ал оның құрамына, шамамен алғанда, [[Керулен]] және [[Онон]] алқаптарында мекендеген сяньби және ухуань тайпалары кіретін еді. Батыста юечжи тайпаларына жорықтар жасады. Бұл кезде қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс [[Түркістан]]нан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан [[аумақ]] Ғұндардың қол астына түсті. Біздің [[заман]]ымызға дейін 201 жылы жорықта ғұндар [[Алтай]] тайпаларын түгелдей дерлік бағындырды. Біздің заманымызға дейін 177 жылға қарай Тынық [[мұхит]]тан Каспий тауының жағалауына дейінгі жерлерді өздеріне қаратты. Осылайша ғұндар мемлекеті құрамына [[дунху]], [[юечжи]], [[гянгунь]] ([[қырғыз]]), [[үйсін]], [[қаңлы]], т.б. тайпалары кірді. Біздің заманымызға дейін 1 ғасырдың орта шеніне қарай [[империя]]ға айналған ғұндар мемлекеті толассыз қанды соғыстан, ұшыға түскен тақ таласынан, бір орталыққа бағынғысы келмеген күштердің әсерінен әлсірей бастады. [[Нәтиже]]сінде біздің заманымызға дейін 56 жылы Ғ. Хуханье бастаған оңтүстік жене Чжичжи (Шөже) [[басшылық]] еткен солтүстік топтарға бөлінді. оңтүстік Ғ. Ордос өңірін мекендеп қалды да, солтүстік ғұндар өз тайпаластарының қысымымен Саян және Байкал [[өңір]]іне ығысты. Біздің заманымызға дейін 49 жылы Чжичжи Хань империясының боданына айналған оңтүстік ғұндардың жерін басып алуға, сол арқылы [[бірлік]]ті қайта орнатуға [[әрекет]] жасады. Бірак оның Бұл әрекетінен нәтиже шықпады. солтүстік ғұндарды 87-93 жылдары қытайлардың сяньби және динлин тайпаларының бірлескен одағы талқандалды. Жеңіліске ұшыраған солтүстік ғұндардың бір бөлігі 5 ғасырда Оңтүстік Қазақстан мен [[Орта Азия]]да өз мемлекетін құрып, Ауғанстан мен Иранды, Үндістанның біраз бөлігін жаулап алды. Хань империясының бодандығындағы оңтүстік ғұндар 304 жылы [[көтеріліс]] нәтижесінде Лю-хан атты өз мемлекетін құруға мүмкіндік алды. 318 жылы Лю-хан мемлекеті Үлкен Чжао және Кіші Чжао болып екіге бөлінді. 329 жылы Кіші Чжао Үлкен Чжаоны және солтүстік Қытайды бағыңдырды. 350 ж. шыққан тегі қытай болып келетін Кіші Чжаоның қолбасшысы Жан Мин мемлекет билігін тартып алын, Кіші Чжаодағы ғұндардың көп бөлігін қырып тастады. Бұл көп ұзамай Кіші Чжаоның құлауына алын келеді. оңтүстік ғұндар 4 ғасырдың соңына қарай қайта күшейе түсті. 5 ғасырдыңдың бас кезінде олардың әйгілі [[қолбасшы]]сы Хэлян Баба Ся патшалығын, ал Мэн Сун көсем Бэй Лян патшалығын құрды. [[Ордос]] пен Нанынан (қазіргі ҚХР-дің [[Ганьсу]] провинциясы) өңірінде құрылған осы екі мемлекет 439 жылы тобғаштардың (тоба) шабуылы нәтижесінде қирады. солтүстік ғұндардың Еділ-Жайықтағы үлкен бөлігі 4 ғасырдың 2-жартысында [[Қара теңіз]] жағалауын, [[Днестр]]ге дейінгі өлкені бағындырды. Сарматтарды тізе бүктірген соң аландарды талқандады. 375 жылы остгот, герул, генид, сақ тайпаларын бағындырын, Қап тауына жорық жасады. Ғұндардың Батысқа жорығы "халықтардың ұлы [[қоныс]] аударуына" түрткі болды. Ғұндар Еуропада өз империясын құрды.<ref> Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref>
== Пайдаланылған әдебиет ==
<references/>
{{wikify}}
[[Санат:Ежелгі халықтар]]
[[Санат:Түркі халықтары]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]
{{Link GA|ja}}
|
