Уикипедия

Түсті металлургия: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш 92.46.134.1 (талқылауы) өңдемелерінен Sibom соңғы нұсқасына қайтарды
ш clean up, replaced: Ақтөбе облысы → Ақтөбе облысы using AWB
1-жол:
==Түсті металлургия: кешен ішіндегі кешен==
 
 
Дүние жүзінде 70-тен астам түсті [[Металдар|металл]] балқытылады. Оларды 14 сала өндіреді.
Олардың барлығы қосылып, түсті металлургияны құрайды.
 
Түсті металдардың көп бөлігі аз уақыттан бері ғана пайдаланыла бастады. [[Ғылыми-техникалық революция]]ның нәтижесінде кеңінен қолданысқа түсті. [[Реактив]]ті [[ұшақ]]тар, ғарыш кемелерін, атом реакторларын жасау үшін ерекше қасиеттері бар, мүлдем жаңа конструкциялық [[материалдар]] қажет. Ондай қасиеттер тек түсті металдарда ғана бар.
Түсті металдардың көп бөлігі аз уақыттан бері ғана пайдаланыла
бастады. [[Ғылыми-техникалық революция|Ғылыми-техникалық революцияның]] нәтижесінде кеңінен
қолданысқа түсті. [[Реактив|Реактивті]] [[Ұшақ|ұшақтар]], ғарыш кемелерін, атом
реакторларын жасау үшін ерекше қасиеттері бар, мүлдем жаңа
конструкциялық [[Материалдар|материалдар]] қажет. Ондай қасиеттер тек түсті
металдарда ғана бар.
 
Бұл «түсті біртектілерде» [[Өндіріс|өндірістіңөндіріс]]тің сан алуан қажеттіліктеріне жарайтын металдар бар.
жарайтын металдар бар.
 
[[Қорғасын]], никель және қалайы жемірілмейді (коррозия), [[титан]] ыстыққа төзімді келеді, ал күміс, мыс және алюминий жоғары электр өткізгіштігімен ерекшеленеді. Сондықтан олардың колданылу аясы өте ауқымды: [[медицина]]лық аспаптар мен материалдардан бастап күрделі электроника мен ядролық техника осы металдардан жасалады. Және әр металл «өз кәсібін тапқан». Мысалы, алюминий «қанатты» металл болса, қалайы «консерві құтыларының металы» болып саналады.
[[Қорғасын]], никель және қалайы жемірілмейді (коррозия), [[Титан|титан]]
ыстыққа төзімді келеді, ал күміс, мыс және алюминий жоғары
электр өткізгіштігімен ерекшеленеді. Сондықтан олардың колданылу
аясы өте ауқымды: [[Медицина|медициналық]] аспаптар мен материалдардан
бастап күрделі электроника мен ядролық техника осы металдардан
жасалады. Және әр металл «өз кәсібін тапқан». Мысалы,
алюминий «қанатты» металл болса, қалайы «консерві құтыларының
металы» болып саналады.
 
Көптеген түсті металдардан сапасы жөнінен бастапқы материалдардан да асып түсетін қорытпалар жасалады. Мыстың қалайымен (қола), мырышпен (жез), [[никель]]мен (мельхиор), алюминиймен (дюралюминий) қорытпалары бүрыннан қолданылып келсе, ал берилий қоласы XX ғасырдың екінші жартысында пайда болды.
да асып түсетін қорытпалар жасалады. Мыстың қалайымен
(қола), мырышпен (жез), [[Никель|никельмен]] (мельхиор), алюминиймен
(дюралюминий) қорытпалары бүрыннан қолданылып келсе, ал берилий
қоласы XX ғасырдың екінші жартысында пайда болды.
 
Түсті металдар өздерінің «салмақ дәрежелері» бойынша да ерекшеленеді.
Мысалы, 2008 жылы галийдің өлемдік деңгейдегі қорытпалары [[Алюминий|алюминий]] 40 млн тоннамен өлшенеді.
40 млн тоннамен өлшенеді.
 
Республика Кеңес Одағының түсті металлургиясының ірі базасына айналды.
Line 38 ⟶ 19:
 
Егемендік алған жылдарда жаңа өндірістер мен тұтас зауыттар
пайда болды. Бұл [[Қазақстан|Қазақстанның]]ның түсті металлургиясы біздің еліміздің
өнеркәсібі мен әлемдік түсті металлургиядағы алдыңғы орнын сақтап қалды.
 
Осыған орай түсті, ауыр, сирек кездесетін және басқа да металдар
[[Металлургия|металлургиясынметаллургия]]сын ажыратуға болады.
 
 
 
==Ауыр металдар өндірісінің географиясы: шикізат көздеріне бағытталуы==
Line 50 ⟶ 29:
Ауыр металды кендердің қурамы өте көп болып келеді.
Оларды тиімді пайдалану үшін шикізатты кешенді өңдейтін комбинаттар
құрылған. [[Шымкент|Шымкентте]]те қорғасыннан баска 14 түрлі өнім алынады.
 
Ауыр металдарға [[Күкірт|күкірт]] ілесіп жүреді. Оның кендегі мөлшері
40%-ға дейін жетеді ([[Шығыс Қазақстан|Шығыс Қазақстандағы]]дағы Николаев кеніші). Балқыту
кезінде улы күкіртті газ пайда болады. Газды бөліп алып,
оны күкірт қышқылына айналдырады. Бұның қоршаған ортаға
Line 59 ⟶ 38:
 
Ауыр металдардың тағы бір ерекшелігі - құрамында пайдалы
[[Компонент|компоненттердіңкомпонент]]тердің аз болуы. Сондықтан балқыту зауыттары шикізат
көзіне таяу орналасады. Бұл - оларды орналастырудағы негізгі принцип.
 
Ондай кендерді байыту үшін, әр компонентті біртіндеп ала отырып
көп кезеңді [[Флотация|флотация]] қолданады. [[Концентрат|Концентратты]]ты арнаулы
пештерде балқытып, тазартылмаған металл алады. Оны шақпақтап
(зиянды қоспалардан тазартып), таза шақпақталған металл алады.
 
Біздің елімізде ауыр түсті металдарды - мыс жөне қорғасын-мырыш
([[Полиметалл|полиметалл]]) өндірісі салалары шығарады.
 
Концентраттағы металдың аз мөлшері (20-30%) мен [[Энергия|энергияныэнергия]]ны аз
қажет етуіне байланысты, мыс өндірісінің зауыттары [[Шикізат|шикізатқашикізат]]қа таяу салынады.
Мыс қоры Қазақстанның барлық аудандарында бар, ең үлкендері Орталық пен Шығыста.
 
[[Сурет:Ауыр және бағалы металдар металлургиясы.png|px220|right|thumb]]
Қазіргі кезде елімізде мыс негізінен [[Жезқазған]] мен [[Балқаш|Балқаштың]]тың кен-металлургиялық
комбинаттарында (КМК) өндіріледі. Бұл қос кәсіпорында мыс алудың барлық сатылары бар.
 
Қорғасын және [[Мырыш|мырыш]] өнеркәсібінің ортақ шикізат базасы - [[Полиметалл|полиметалл]]
кендері бар. Ұзақ уақыт бойы олардың қоры жөнінен
Шығыс пен Оңтүстік алда болды. Шығыстың кенінде қорғасынға
қарағанда мырыш көп. Керісінше, Оңтүстіктің кенінде мырышқа
қарағанда, қорғасын көп. Қорғасын, мырыш өнеркәсібінде [[Концентрат|концентраттыңконцентрат]]тың
құрамында металл көбірек болады (45-65%).
 
Біздің еліміздегі полиметалл ендірісінің басты ауданы - [[Кенді Алтай|Кенді Алтай.]]Мұнда 3 ірі орталық бар - [[Зырянов Кен Байыту Кешені|Зырян]], [[Риддер]] жөне [[Өскемен|Өскемен.]]Олардың арасында өзіндік «[[Еңбек бөлінісі|еңбек бөлінісі]]» қалыптасқан. Оны Өскемен
СЭС-ның арзан қуатына байланысты орналастырған. Бірақ ол
қорғасын өндірісімен құрамдастырылған.
Line 96 ⟶ 75:
==Жеңіл металдар металлургиясы: Қуат көздеріне бағытталуы==
 
Ауыр металдарға [[Қарағанды|Қарағанда]] жеңіл металдар кендерінде пайдалы компоненттер көп болады. Бұл - тасымалдауға қолайлы [[Шикізат|шикізат]].
 
Бірақ оны өңдеуге орасан көп мөлшерде электр [[Қуат|қуатықуат]]ы қажет.
Мысалы, 1 т алюминий мен магнийге 15 мың кВт/cas электр қуаты жұмсалса, титанға - 40 мың кВт/сағ энергия керек. Сондықтан
жеңіл металдар шығаратын [[Зауыт|зауыттарзауыт]]тар арзан энергия көздеріне жақын орналасады. Бұл - оларды орналастырудың негізгі [[Принцип|принциптеріпринцип]]тері.
 
Біздің елімізде жеңіл металдарды алюминий мен титан-магний өнеркәсіптері өндіреді.
 
Жеңілдігі мен жоғары электр өткізгіштігіне байланысты ол [[Шаруашылық|шаруашылықташаруашылық]]та кеңінен қолданылады.
 
Магниттік қасиеттерінің болмауы, әсіресе, [[Авиация|авиация]], электроника және кеме жасауда, ал улы болмауы — тамақ өнеркәсібі үшін құнды болып саналады. Алюминийдің жемірілімге төзімді болуы - көлік пен құрылыс үшін тамаша сапалы [[Өнім|өнім]] болып табылады.
 
Оны алатын шикізат құрамында алюминий тотығы (глинозем) бар [[Боксит|боксит]]. Боксит Арқалық және жоғарғы [[Тобыл ауданы|Тобыл аудандарында]] өндіріледі.
 
Алюминий өндіру 2 кезеңнен тұрады.
Бірінші кезең - бокситтен алюминий оксидін алу - материалды көп қажет ететіндіктен (1 т дайын өнімге 5 т кен), әдетте, шикізат көзіне таяу орналасады. Ол көп мөлшерде су мен [[Жылу|жылу]] қуатын қажет етеді. Сондықтан алюминий оксиді зауыты [[Павлодар|Павлодарда]]да салынған.
Павлодар алюминий зауыты (ПАЗ) - әлемдегі ірі зауыттардың бірі.
 
Екінші қуатты көп қажет ететін кезең - алюминий оксидінен алюминий алу. Павлодарда [[Ақсу ауданы|Ақсу]] МАЭС-інің арзан электр қуатына бағытталып алюминий зауыты салынған.
 
Титан жеңіл, өте берік, жемірілмейтін металл. 10 жыл бойы теңіз суында жатқан титан табақшасының ешбір өзгеріссіз қалғандығы туралы дерек белгілі. Титаннан [[Реактив|реактивтіреактив]]ті ұшақтардың двигательдері, кемелер мен сүңгуір қайықтардың кораптары мен химиялык құрал-жабдықтар шығарады.
 
Металды титан кендерінен (кұмнан) алады. Біздің елімізде онын, 3 кен орны бар. Сәтбаев байыту фабрикасының концентраты қазірдің өзінде өңделуде.
Line 125 ⟶ 104:
Магний өндірісі көбінесе негізгі өнім алуға бағытталған. Бірақ ол дайын өнім - магнийді де шығарады.
 
Магниймен басқа металдарды да (мысалы, [[Хром|хром]], [[Бериллий|берилий]]) тотықсыздандырады.
Оның жеңіл әрі берік қорытпаларын [[ЗЫМЫРАН|зымыран]], ұшақ және аспап жасауда қолданады. Магнийді күшті жасанды жарық көзі ретінде [[Фотография|фотография]] мен аспап жасауга (фейерверктер мен «бенгал шамдарына» және т.б.) пайдаланады.
 
==Бағалы және сирек кездесетін металдар==
Line 141 ⟶ 120:
==Қазақстанның металлургиялық базалары==
 
Ортақ шикізат немесе отын қорларын пайдаланатын зауыттар тобын металлургиялық [[База|база]] деп атайды.
Қазакстанда үш металлургиялық база бар.
 
Line 151 ⟶ 130:
мәселелерін шешуді қажет етеді. Ондай өткір мәселе [[Балқаш]] КБК-да қалыптасқан.
 
Ең жас, жаңадан қалыптасып келе жатқан Солтүстік металлургия базасының болашағы зор. Қазір [[Ақтөбе облысы]] облысынданда алюминий зауыты мен жаңа мыс КБК салынуда. Қалайының, никельдің,
сапалы болаттың домна процесінсіз өндіріс құруды қолға алуда.
 
==Металлургия және қоршаған орта==
 
Металлургия табиғат кешендерінің барлық құрамдас бөліктеріне әсерін тигізеді. Тау-кен өнеркәсібі [[Топырақ|топырақ]] қабатын бұзып,
тұтас ландшафттарды «жалмап кояды». Жер бетінде алып [[Карьер|карьерлеркарьер]]лер мен жер астында ірі үңгірлер пайда болуда. Олар басып қалу
мен [[Антропоген|антропогендікантропоген]]дік жер сілкінісі қаупін тудырады. Көп жерлерді
қалдықтар: бос жыныстар мен байыту қалдықтары, металлургиялық қождар (шлактар) алып жатыр.
 
Line 165 ⟶ 144:
(рекультивация)* шаралары қажет.
 
Металлургия зиянды заттардың көп мөлшерін [[Атмосфера|атмосферағаатмосфера]]ға
шығарады. Әсіресе, қалдық газдар (күкіртті жәнө т.б.) кұрамында
металы бар тозаң және басқа элементтер аса қауіпті.
Сонымен, түсті металлургия - Қазақстан өнеркәсібінің негізгі
салаларының бірі. Өндірістің аяқталған [[Цикл|цикліцикл]]і ауыр металдар металлургиясында қалыптасқан, ал жеңіл түсті металдар арзан энергия кездеріне таяу орналасады.<ref> Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық /В. Усиков, Т. Казановская, А. Усикова, Г. Зөбенова. 2-басылымы, өңделген. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-934-7</ref>
 
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
{{Kz-geo-stub}}▼
 
{{wikify}}
 
[[Санат:Қазақстан экономикасы]]
 
 
▲{{Kz-geo-stub}}
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Түсті_металлургия» бетінен алынған