Сабын: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Bot: Migrating 93 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q34396 (translate me) |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
18-жол:
'''Сабын''' — жоғары май [[қышқыл]]дарының тұздары. Жалпы [[химия]]лық формуласы: RCOONa. [[Тарих]]та сабын туралы мәліметтер ерте кезден белгілі. Мысалы, [[рим]]діктердің сабын қайнатқаны туралы дәрігер [[Гален]]нің шығармаларында жазылған; ''[[Әбу Әли ибн Сина]]'' өз қолжазбаларында шығыс елдерінде сабын қолданылғаны және [[Византия]]да сабын жасалғандығы туралы мәлімет берген. Ал [[скиф]]тердің жуғыш заттар қолданғандығы туралы ''[[Геродот]]'' жазған. 9 — 10 ғасырларда [[Орта Азия]]ның [[Асбара]] ([[Исфара]]), [[Бахи]], [[Термез]] қалаларында сабын сатылып, моншалар салынған. Сабынды көп мөлшерде өндіру 19 ғасырда сода алу әдісі ашылған соң өркендей бастады. Сабын — [[кристалл]] қатты заттар, 220 — 270C-та балқиды; ыстық суда, [[органика]]лық еріткіштерде жақсы ериді. Судағы ерітінділерінің беттік актив заттар ретінде жуғыш қасиеті бар, себебі сабын әлсіз қышқыл және күшті негіздің тұзы болғандықтан [[гидролиз]]ге ұшырайды. Мысалы, RCOONa+HOHR—COOH+ +NaOH. Мұндағы R радикал, егер ол кіші мән H, CH3, C2H5, C3H7-ге тең болса сабын жақсы еріп, жуғыштығы жоғары болады. Қарапайым сабын — карбон қышқылдарының тұздары. Оларды ''[[глицерин]]'' мен әр түрлі май [[қышқыл]]дарының [[эфирлер]]і болып саналатын табиғи майлардан (өсімдік, жануар, балық майлары) алады. [[Қазақ]]тар жануар майын алабұта, балаты қурайы, [[сексеуіл]] шырпысы немесе басқа өсімдік күлімен (''[[сақар]]'') араластырып, қайнату арқылы қолдан сабын жасаған. [[Өнеркәсіп]]тік жолмен сабын алу үшін көптеген шикізаттар (''өсімдік майы'', жануар майы, KOH, сода, NaOH, ''[[сақар]]'', [[конифоль]], [[нафтен]], т.б.) қолданылады. Майдың [[гидролиз]]інен алынған ерітінді қатайғанда, [[глицерин]]і бар сабын түзіледі. Оған ас тұзын қосқанда қатты сабын алынады. Құрамында май [[қышқыл]]дарының тұзы мен органикалық және бейорганикалық қосымша заттар болатын кір сабын, 72%-ды қатты сабын, хош иісті заттардан тұратын иіс сабын, [[медицина]]да қолданылатын арнайы сабын тәрізді түрлері бар. Тоқыма, былғары, [[металлургия]] өнеркәсібінде, сондай-ақ, зиянды жәндіктерге қарсы күресте препараттар дайындауда техникалық сабын қолданылады.
<ref> Қазақ энциклопедиясы, 7 - том </ref>
==Сабын молекуласы==
''Сабын молекуласы''–кішкене бақаға ұқсайтын құрылымдар.Әрбір молекуланың екі ұшы бар, бір ұшы құйрық сияқты ұзын полюссіз және гидрофобиялық көмірсутек шынжыры, ал екінші ұшы басы сияқты қысқа полюсті және гидрофильді карбоксильді ион болады. Молекулардың гидрофобиялық қасиеті молеклалардың суда ерімейтін, алайда майда ери алатын ерекшіліктеріне байланысты айтылса, гидрофильдік қасиеттері заттың суда еритін, алайда майда ерімейтін ерекшіліктеріне қатысты айтылады. ==Майлы қышқылдар==
Сабындарда стеарин, пальмитин және олеин қышқылдары секілді қаныққан және қанықпаған майлы қышқылдардың натрий және калий сияқты минералды тұздарынан тұрады.Мұндай қышқылдарда 10-20 көміртегі атомынан тұратын ұзын көмірсутекті тізбек және карбоксильді топ бар. Стеарин және пальмитин қышқылдары жалғыз байланыстардан тұратын қаныққа майлы қышқылдарға жатады. Олеин және линол қышқылдары бір немесе бірнеше қос байланыстан тұратын қанықпаған майлы қышқылдарға жатады.
==Сабынмен тазалау==
Сабын тазалау процесі барысында механизм бойынша жұмыс істейді. Сабынды сумен араластырып шайқағанда, сабын ерітіндісі концентраты түзіліп, көбік пайда болады.Көбік сабын молекулаларынан су бетінде жалғыз молекулалық қабықшаның пайда болуына ықпал етіп, олардың матаға кіруіне септігін тигізеді.Сабын молекуласының гидрофобиялық ұшы матаға сіңген кірді немесе майды қоршап алады.Ал, екінші жағынан, гидрофильді ұшы суды кірден алшақтатады. Кірді немесе майды қоршап тұрып, кір бөдшектерінен жұмсаратын сабын молекулаларының шоғыры мицелла деп аталады. Сабындарды кермек сула қолданбаған жөн.
==Сабындану==
''Сабындану'' дегеніміз— химиялық реакция басында майларды гидролиздеу жолымен сабын жасау процесі. Сабындану процесі кезінде триглицеридтер натрий немесе калий гидроксидімен реакцияға түсіп, глицерин мен сабын деп аталатын майлы қышқыл түзеді. Сабындану реакциясы барысында күшті қышқылдар немесе негіздер катализатор ретінде қолданылады.
==Ұнтақтардың қасиеті==
*Синтетикалық ұнтақтар сабындарға қарағанда суда жақсы ериді.
*Олар сабындарға қарағанда тазалау әрекеті бойынша күштірек.
*Олар биологиялық ыдырауға түспейтін болғандықтан судың ластануына әкеледі.
*Олар қатты суда ерімейтін тұнба жасамайды.
==Қызықты мәліметтер==
Жібек және жүн маталарды сабынмен күнделікті жууға болмайды. Ондаға сілтілер мата талшықтарынан бүлдіруі мүмкін.
== Пайдаланылған әдебиеттер: ==
<references/>
| |||