|
[[Сурет:Mitochondria, mammalian lung - TEM.jpg|250px|thumb|Тіршіліктегі митохондриялардың көлденең қимасының электронмикроскопиялық фотосуреті]]
'''Митохондриялар''' (грекше ''митос'' — жіп және ''хондрион'' — түйіршік) — жіпше және түйіршік тәрізді [[Органоидтар|органоид]]. Ол [[Автотрофтар|автотрофты]] және [[Гетеротрофтар|гетеротрофты]] организмдердің [[Цитоплазма|цитоплазмасындацитоплазма]]сында кездеседі.
Мнтохондрияларды ең бірінші 1850 жылы [[Келликер|P. А. Келликер]] насекомдардың Бұлшық еттерінен байкады, оған «сарқосома» деген термин берді (Бұлшық еттегі митохондрияларды осы кезге дейін осылай атап жүр). Альтман (1890 жылы) арнаулы бояулар арқылы [[Митохондрия|'''митохондриялардың]]''' анық көрінетінін дәлелдеп, оларды «биобластылар» деп атады. Бенде 1898 жылы Бұл органоидка [[Митохондрия|'''митохондриялар]]''' деген ат берді. [[Михаэлис Евгений Петрович|Михаэлис]] тірі клеткалардыңжасушалардың митохондрияларын жасыл янус бояуымен бояп, олардың клеткадағыжасушадағы тотығу процестерімен байланысы бар екенін атап көрсетті.
==Пішіні==
Митохондриялардың көлемі тұрақты емес, сондықтан да олардың сыртқы пішіні эркез өзгермелі келеді. Көп клеткалардажасушаларда олардың калыңдығы тұрақты (0,5 мкм), ал ұзындығы тұрақсыз (жіпше тәрізді митохондриялар) ''7—10 мкм-ге'' дейін жетеді. Митохондриялардың шын көлемін жарық микроскопымен анықтау қиын. Электронды микроскоппен митохондриялардың жұқа ''(400—500 А°'') кесінділерін тексеру арқылы да оның көлемін дэлелдеу оңайға түспейді. Сондықтан да мүмкіндігінше митохондриядан алынған көптеген жұқа кесінділердің реконструкциясын (кеңістіктегі көлемі) жасап, оның нақты көлемін анықтауға болады.
[[Сурет:Animal_mitochondrion_diagram_kkAnimal mitochondrion diagram kk.jpg|250px|thumb|Митохондрияның құрылысы]]
==Түрі==
Митохондрияның саны клетканыңжасушаның түріне қарай өзгермелі болады. Кейбір балдырлардың [[Клетка|клеткаларындажасуша]]ларында және қарапайымдарда бір ғана митохондрия, әр түрлі жануарлардың аталық жыныс клеткаларындажасушаларында ([[спермотозоид]]) олардың саны ''20 — 70-ке'' дейін, сүтқоректілердің дене клеткаларындажасушаларында ''500 — 1000-на'' дейін, ал алып [[амебада]] (''Сһао8 сһаоз'') 500000 дейін жетеді. Жануарлар клеткаларынажасушаларына қарағанда жасыл [[Өсімдіктер|өсімдіктердеөсімдіктер]]де митохондриялар аз кездеседі, өйткені митохондриялардың кейбір қызметтерін [[Хлоропласт|хлоропластархлоропласт]]ар атқарады.
==Қызметі==
Митохондриялар клетканыңжасушаның цитоплазмасында біркелкі, ал кей жағдайларда, әсіресе, патология кезінде, [[Ядро|ядроныңядро]]ның айналасына немесе цитоплазманың шет жағына карай орналасады. [[Цитоплазма|Цитоплазмада]]да клеткажасуша қосындылары ([[гликоген]], май) көп болған жағдайда олар митохондрияларды клетканыңжасушаның шетіне ығыстырадм. Митохондриялар [[митоз]] процесінде ұршық жіпшесінің айналасыиа шоғырланып, клеткажасуша бөлінгенде олар жас клеткаларғажасушаларға тең беріледі. Негізінде митохондриялар [[АТФ]] керек жерлерге миофибрилдерге тақау, ал сперматозоидтарда талшықты оран орналасады.
Сонымен митохондриялардың саны клетканыңжасушаның түріне және оның атқара п.ш қызметіне байланысты болады. Бауыр клеткасындажасушасында болатын жалпы бслоктмң ''30 — 35%-і'' митохондриялардың құрамында кездесетіні, ал бүйрскте 20% і болатыны анықталды.
Митохондрия екі мембранамен қоршалған, ''6-7 нм'' шамасындай қалыңдығы бар, гиалоплазмадан бөліп тұратын сыртқы мембранадап жоне митохондрияның құрылысына карай күрделі өсінділер («криста») беретін ішкі мембранадан тұрады (14-сурет). Ішкі және сыртқы мембраналардың арасымда ені 10-20 нм-ге тең кеңістік болады. Ішкі мембрана митохондрияның ішіндегі [[матрикс]] немесе митоплазмасын қоршап жатады. Күрделі өсінділерді немесе кристалар құратын мембраналардың ара кашықтыры 10 — 20 нм шамасындаіі болады. Кристалардың митохондрияларда орналасуы әр түрлі, кейбір клеткалардажасушаларда көлденең бағытта орналасады, кейбіреулері тармактаныи келеді (15-сурет). Қарапайымдардың, бір клеткалыжасушалы балдырлардың, кейбір жогары сатыдары өсімдіктер мен жануарлардың клеткажасуша аралық митохондриялардың ішкі мембранасының өсінділері түтікше.
==Құрамы==
Митохондрияның құрамында белоктар (65—70% күрғак салмағының) липидтер (25—30%), нуклеин қышқылдары (ДНҚ, РІНҚ) витаминдер және т. б. енеді.
Митохондрияның құрамына енетін белоктардың көпшілігі — тотығу процесін камтамасыз ететін, матриксінде және ішкі мембраналарына орналасқан ферменттер. Митохондриялардың қызметі осы ферменттерге байланысты.
Митохондрияның сыртқы мембранасының кұрамындағы белоктар 20% болса, ал ішкі мембранасында 75%-ке дейін жетеді, мұның өзі оның басқа клеканың мембраналарына карағанда ерекшелігін көрсетеді. Митохондрияның сыртқы мембранасы көрсеткіштері жағынан [[эндоплазмалық тор|эндоплазмалық торға]]ға ұқсас. Сыртқы мембранада және мембрана аралық кеңістікте тотығу процесінс қатысатын ферменттер аз болады.
Сонымен митохоыдриядағы ферменттер клетканыңжасушаның тыныс алуына қажегті фермемттер болып табылады. Митохондрияның матриксінде «Кребс» цикліне қатысатын ферменттер шоғырланады. Ішкі мембранасында электрондарды тасымалдайтын тізбек және фосфорландыру процесіне қатысатын тасымалдау ферменттері (АДФ-тен АТФ) орналасады. Митохондрияда органикалық субстраттардың тотығуы және АДФ фосфорлануы нәтижесіндс АТФ синтезделеді, сондықтан да митохондрияны клетканыңжасушаның күш беретін стаициясы деп атайды. Клеткадағы тотығу және энергия жинау процестері бірнеше кезеңмен жүреді.
==Құрылысы==
Бастапқы [[субстрат]] ретінде әр түрлі көмірсулар май қышқылдары, [[Аминқышқылдар|аминқышқылдарыаминқышқылдар]]ы қолданылады. Көмірсулардың бастапқы тотығуы гиалоплазмада оттегісіз жүреді. Сондықтан оны анаэробты тотығу немесе гликолиз деп атайды. [[Анаэробтар|Анаэробты]] тотығудың негізгі субстраты глюкоза, Кейбір [[Бактериялар|бактериялар]] энергияны пентозаның, май қышқылдарының [[аминқышқылдар|аминқышқылдарының]]ының тотығуы арқылы алады. Бұл процесс мына теңдеуге сэйкес келеді:<br>
''С6Н1206 + 602 -н-6Н20 + 6С02 + 680 ккал.''<br>
Клеткада энергия бірден бөлінбейді, ол сатыланып жүреді, [[химиялық энергия]] жылуға айналмайды, ол тек [[макроэнергиялық байланыс|макроэнергиялық байланыска]]ка АТФ-ке ауысады.
[[Гликолиз]] процесінде глюкоза триозаға дейін ыдырайды, мұнда 2 молекула [[АТФ]] жұмсалады да, 4 молекула АТФ синтезделеді, сонымен 1 моль глюкоза ыдырағанда 10% энергия жұмсалады. [[Гликолиз]] процесінде аз энергия жұмсалғанмен де бұл табиғатта жиі кездеседі. Микроорганизмдердің, кейбір ішек [[Паразиттер|паразиттерінің]], жаңадан дамып келе жатқан [[Эмбрион|эмбриональды]] организмдердің клеткалары үшін гликолиз негізгі энергия көзі болып табылады. Сүтқоректілердің эритроциттері өздеріне керекті энергияны гликолиз арқылы алады, өйткені оларда митохондриялар болмайды. Гликолиз процесінде пайда болған триозалардың одан эрі тотығуы осы митохондриялардың өздерінде жүреді. Мұнда барлық химиялық қосылыстардан ыдыраған энергия қолданылады, осыған байланысты С02 бөлінеді және оттегін қолдана отырып көп мөлшерде АТФ синтезделеді. Бұл процестер [[трикарбон]] қышқылының тоғыруымен жүреді. Осыдан АТФ-тың фосфорлануы арқылы [[АТФ]] [[Молекулалар|молекулалары]] синтезделеді. Митохондрияларда толық белок синтездейтін жүйе болады, осыған байланысты ол өзінің [[ДНҚ|ДНҚ-сы]] арқылы [[РНК|РНҚ]] молекулаларын синтездейді. Митохондрия құрамында [[Рибосома|рибосомдар]] болғандықтан, белок синтезі тұрақты жүреді. Митохондриялардың кұрамындағы ДНҚ-ның ядродағы [[ДНҚ]]-дан айырмашылығы болады (молекулалық салмағы жағынан және нуклеотидтердің кұрамы және орналасуы жағынан).Митохондрияда жүретін ДНК синтезінің ядродағы ДНК синтезімен байланысы жоқ, олар өз ферменттері арқылы ғана байланысады. Митохондриялардың матриксында ДНК матрицасы арқылы РНК синтезі өтеді. Митохондрияда РНК-ның информациялық, тасымалдаушы, рибосомды түрлері синтезделед.<ref>Цитология және гистология. Оқу құралы. Сапаров Қ.Ә. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 128 бет. ISBN 978-601-247-057-4 </ref><ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3</ref> ▼
▲[[Гликолиз]] процесінде глюкоза триозаға дейін ыдырайды, мұнда 2 молекула [[АТФ]] жұмсалады да, 4 молекула АТФ синтезделеді, сонымен 1 моль глюкоза ыдырағанда 10% энергия жұмсалады. [[Гликолиз]] процесінде аз энергия жұмсалғанмен де бұл табиғатта жиі кездеседі. Микроорганизмдердің, кейбір ішек [[ Паразиттер|паразиттерініңпаразиттер]] інің, жаңадан дамып келе жатқан [[ Эмбрион|эмбриональдыэмбрион]] альды организмдердің клеткаларыжасушалары үшін гликолиз негізгі энергия көзі болып табылады. Сүтқоректілердің эритроциттері өздеріне керекті энергияны гликолиз арқылы алады, өйткені оларда митохондриялар болмайды. Гликолиз процесінде пайда болған триозалардың одан эрі тотығуы осы митохондриялардың өздерінде жүреді. Мұнда барлық химиялық қосылыстардан ыдыраған энергия қолданылады, осыған байланысты С02 бөлінеді және оттегін қолдана отырып көп мөлшерде АТФ синтезделеді. Бұл процестер [[трикарбон]] қышқылының тоғыруымен жүреді. Осыдан АТФ-тың фосфорлануы арқылы [[АТФ]] [[ Молекулалар|молекулаларымолекулалар]] ы синтезделеді. Митохондрияларда толық белок синтездейтін жүйе болады, осыған байланысты ол өзінің [[ДНҚ|ДНҚ-сы]] арқылы [[РНК|РНҚ]] молекулаларын синтездейді. Митохондрия құрамында [[Рибосома|рибосомдар]] болғандықтан, белок синтезі тұрақты жүреді. Митохондриялардың кұрамындағы ДНҚ-ның ядродағы [[ДНҚ]]-дан айырмашылығы болады (молекулалық салмағы жағынан және нуклеотидтердің кұрамы және орналасуы жағынан).Митохондрияда жүретін ДНК синтезінің ядродағы ДНК синтезімен байланысы жоқ, олар өз ферменттері арқылы ғана байланысады. Митохондриялардың матриксында ДНК матрицасы арқылы РНК синтезі өтеді. Митохондрияда РНК-ның информациялық, тасымалдаушы, рибосомды түрлері синтезделед.<ref>Цитология және гистология. Оқу құралы. Сапаров Қ.Ә. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 128 бет. ISBN 978-601-247-057-4 </ref><ref>Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3</ref>
==Пайдаланған әдебиет==
<references/>
{{wikify}}
{{Link GA|cs}}
{{Link GA|en}}
| 