Зиянкестер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

[[Сурет:Колорадский жук в бухте Ласпи 4.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Колорадо қоңызы]]''.]] [[Сурет:Tick before and after feeding.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Кене]]''.]] '''Зиянкестер'''– [[адам]] мен [[жануарлар]] [[организм]]інде әр түрлі [[ауру]] қоздырғышын таратып, [[өсімдік]]терді зақымдайтын [[жәндіктер]] мен [[жануарлар]] тобы. Зиянкестер адамға, [[мал]]ға, [[орман]] және [[ауыл шаруашылығы|ауыл шаруашылықтарына]] үлкен зиян келтіреді. Адам мен жануарлар Зиянкестеріне, негізінен, [[паразиттер]], түрлі жәндіктер ([[улы жыландар]], [[улы өрмекшілер]], [[қансорғыш жәндіктер]], т.б.) жатады. Ауыл шаруашылығы Зиянкестері – егістік пен [[табиғи өсімдік]]терді зақымдап, түрлі аурулар таратады. Бұларға негізінен [[кемірушілер]], [[бауыраяқты ұлулар]], [[жұмыр құрттар]] ([[нематодтар]]), т.б. жатады. Мысалы, [[капуста]]ны – [[капуста ақ көбелегі]] мен [[капуста қара күйесі]], [[асқабақ]]ты – [[ұсақ шыбындар]], [[қызылша]]ны – [[қызылша бүргесі]], [[баялды]] ([[баклажан]]) мен [[картоп]]ты – [[колорадо қоңызы]] зақымдайды. <ref>Справочник по защите леса от вредителей и болезней, М., 1980.</ref> Жиі кездесетін түрлері: [[шаянтәрізділер]], [[көп аяқтылар]] және [[өрмекшітәрізділер]]. Көптеген дақылдардың өнімдеріне үлкен зиян келтіретін көпқоректілер: [[шегірткелер]], [[шілделіктер]], [[күздік көбелек]], [[шалғын көбелек]], [[шыртылдақ қоңыз]], [[қара қоңыз]], т.б. Зиянкестер – өздерінің [[биология]]лық ерекшелігімен, түрлерінің көптігімен, өсімталдығының жоғарылығымен және өсіп-өну процесінің шапшаңдығымен ерекшеленеді. Зиянкестердің таралуы және олардың кешенді түрлерінің бірлестігі, бір егістікте қалыптасуы, қоршаған ортаның жағдайына және сол ортаға бейімделуіне байланысты. [[Астық дақылдар]]ының Зиянкестері астық өнімдерін [[күз]]де тасығанда және [[қыс]]та сақтау кезінде зақымдайды. Бұларға [[өрмекшітәрізділер]] (мысалы, [[астық кенесі]], т.б.), [[қоңыздар]] (мысалы, [[астық қоңызы]], [[астық тескіші]], [[астық сүлікшесі]], [[бізтұмсық қоңыздар]], т.б.), [[көбелектер]] (мысалы, [[астық сұр көбелегі]], [[дән қоңыр көбелегі]], т.б.), [[құстар]] (мыс., [[көгершін]], [[үй торғайы]], т.б.) жатады. [[Кенелер]], [[қоңыздар]], [[көбелектер]] – [[арпа]], [[бидай]], [[сұлы]], [[күріш]], [[жүгері]], т.б. дақылдардың жапырағын, сабағын зақымдап, дернәсілдері өсімдіктің дәнімен қоректенеді. Бұдан астық дақылдарының өнімі кемиді. Бал арасының Зиянкестері [[аралар]] мен олардың тіршілік өнімдерімен қоректенеді. Зиянкестердің ішіндегі ең қауіптісі – [[Varroa jacobson]] [[кенесі]]. Бұлар [[бал арасы]]н жеп қояды. Бал арасының жыртқыштары ([[аражегіш]], [[тағанақ]], т.б. құстар) омартадағы жиналған балды ғана емес, бал арасымен де қоректенеді. <ref>Пособие по агрохимическому обслуживанию хозяйств Казахстана, А.-А., 1977</ref> Өсімдік жемісі мен тұқымының Зиянкестері – буынаяқтылардың үлкен бір тобы. Бұлар өсімдіктің гүл бүршігін, бүрін, тұқымын, дәнін жеп қоректенеді. Бұл топқа: [[жапырақ ширатқыш]], [[қосқанаттылар]] ([[жапырақ шыбыны]], [[галлицалар]]), [[жарғаққанаттылар]], [[қоңыздар]] жатады. Зиянкестер жыл бойы жиналатын тұқымның жартысына жуығын жеп, шаруашылыққа 25 – 50%-ға дейін шығын келтіруі мүмкін. ''Орман Зиянкестері'' – [[орман]] ағаштары мен бұталарын зақымдайтын жануарлар. Бұларға негізінен [[кенелер]], [[көпаяқтылар]], [[бауыраяқты ұлулар]] ([[шырыш]]), [[жәндікқоректі сүтқоректілер]] ([[кірпі]], [[көртышқан]], [[жертесер]], т.б.), [[тышқандар]], [[жұпаяқтылар]] ([[қабан]], [[бұғы]], [[бұлан]], т.б.), [[жыртқыштар]] ([[түлкі]], [[қоңыр аю]]) және [[құстар]] ([[тоқылдақ]], [[қайшыауыз]]) жатады. Зиянкестер ағаштың жапырағын, бұтағын, гүлін, жемісі мен тұқымын жеп, діңін тесіп, тамырларынан шырынын сорады. Зақымданған ағаштар өсуін тоқтатып [[жеміс]] салмайды. Олар бірте-бірте өз тіршілігін жояды.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы]], 4 том 3 бөлім</ref>

қимылсыз қалады. Күн жылығанда жылына 4 рет, ұрпақ береді. Оның личинкалары кептірілген нанды, печеньені, макарон тағамдары мен жарманы, кептірілген [[көкөністер]] мен [[жеміс]]терді бүлдіреді, олар ұнмен де қоректенеді (олардан бөлінген сұйықтық салдарынан ұн түйіршіктеніп қалады).

Қамба бізтұмсығы — ұзындығы 2—4 мм, түсі әр алуан (қызыл қоңырлан қара түске дейін), басы сүйірленіп біткен қоңыз. Ұшпайды. Күн жылығанда жылына 5 ретке дейін ұрпақ береді. [[Қара бидай]], [[бидай]], [[күріш]], [[арпа]], [[қара құмық]], [[жүгері]] дәндерін, [[Макарондар|макаронды]] және ұзақ тұрып қалған ұнды бүлдіреді. [[Личинка]]лары дәнді ішінен кеулеп, қоңыздар оның сыртынан кеміреді.

Күріш бізтұмсығы дене бітімі қамба бізтұмсығы секілді. Одан айырмашылығы қосалқы қанаттарында 2-ден қызғылт теңбілі бар. Ұшады. Күн жылығанда жылына 6 реткедейін ұрпақ береді. Қамба бізтұмсығы секілді қоректенеді, көбінесе жүгері дәні мен күріш жармасын бүлдіреді.

кебекті, кейде қара құмық жармасын, күрішті, құрғақ жемісті және көкөністерді бүлдіреді.

Суринам ұн жегіші —ұзындығы -,5—3,5 мм, қызыл-қоңыр түсті қоңыз. Денесі жіңішке, алдыңғы бүйірі иректі келген. Ұшпайды. Жылы маусымда жылына 5 ретке дейін ұрпақ береді. Ұнды, жарманы, құрғақ жемісті т.б. бүлдіреді.

Бұршақ қоңызы келтірілген бұршаққа жоламайды, олар тек егістіктегі бұршаққа көп зиян келтіреді (ол жұмыртқасын бұршақ түйнегіне салады, личинкасыбалаңқұрты жұмсақ дәннің ішінде жетіледі); қоңыз [[Личинка|егістікке]] себілген бұршақпен келеді. Жылына бір рет ұрпақ береді.

Күресу тәсілдері. Күзде терең сүдігер жырту,тыңайтқыш салу, жазда отамалы өсімдіктердің қатар аралықтарын бірнеше рет өңдеу, арамшөптермен күресу,үстеп қоректендіру арқылы барлық көп қоректі қатты қанаттылардың санын азайтуға болады. Дернәсілдердің саны 1 м2 5-10 дана болғанда отамалы өсімдіктерді отырғызуға болмайды. Олардың орнына аз зақымдалатын бұршақ тұұымдастарды, қарақұмықты өсіреді. Қара денелі қоңыздардың саны 1 м2 2-3 дана және одан жоғары болғанда инсектицидттермен улайды.

Қабыршақ қанаттарының көбеюінің алдын алу, жұлдызұұрттарының санын азайту үшін арамшөптермен жүйелі түрде күресу,топырақты ерте терең сыдыра жырту,отамалы дақылдардың қатар аралықтарын қопсыту қажет. Маусым кезеңінде өсімдіктерді суарған жағдайларда да кеміргіш көбелектердің жұлдызқұрттарының саны азаяды. Сабақ көбелектермен күресу үшін өсімдіктерді төмен шабу қажет (10 см жоғары емес).Жұлдызқұрттар қыстайтын жүгері, картоп,тарының өсімдік қалдықтарын, арамшөптерді танаптан танаптан шығарып жояды. Маусымды колонизация әдісімен трихограмма (Тrichogrammatidae-тұқымдасы) көбелек құрттарының ішкі паразитін есебімен 60-80 мың дара/га 2 мезгіл қолдану тиімді болады.