Цитоплазма: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Цитоплазма''' ({{lang-el|kytos}} — клетка және {{lang-el|плазма}} — қалыптасқан) — ядроны қоршап жатқан клетка бөлігі; қоймалжың (''коллоидті'') ерітінді. Клетка Цитоплазмасының сырты [[плазмолемма]]мен қапталған. Плазмолемма — Цитоплазманың [[Белок|белоктыбелок]]ты-билипидті қа-бықшасы, оның орт. қалыңд. 6 — 10 нм, құрамында ферменттер болады. Ол клетка мен оны қоршаған орта арасындағы зат алмасу процесін қамтамасыз етеді. Цитоплазманың негізгі құрамы [[Гиалоплазма|гиалоплазмадангиалоплазма]]дан, [[Органеллалар|органеллаларданорганеллалар]]дан және қосындылардан тұрады.

[[Прокариоттар]] мен өсімдік клеткаларының плазматикалық мембраналарының сыртында клетка қабаты болады, ал жануарлар клеткаларында мұндай қабат болмайды. Клетканың ядросын қоршап жатқан қоймалжың затты цитоплазма деп атайды Эукариотты клеткалар цитоплазмасының әртектілігі оның құрамында гиалоплазманың болуынан. Гиалоплазма мембраналы және мембранасыз компоненттерден тұрады. Мембраналы компоненттерге митохондриялар, пластидтер, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, лизосомалар, ал мембранасыз компоненттерге [[Центриоль|центриольдарцентриоль]]дар, [[Рибосома|рибосомдар]], [[микротүтікшелер]], [[микрофиламент|микрофиламенттер]]тер жатады. Цитоплазманың құрамындағы жоғарыда аталған компоненттер бір-бірімен өте тығыз байланыста болады.

[[Гиалоплазма]] — Цитоплазманың нағыз ішкі ортасын түзетін, оның негізгі плазмасы. Онда белок молекулалары кешендерінің түзілуі мен ыдырау процестері үздіксіз жүріп жатады.

'''Гиалоплазма''' ({{lang-el|hyalinos}} — мөлдір, шыны тәрізді; {{lang-el|plasmos}} — плазма) — [[жануарлар]] және [[өсімдік]] жасушалары [[Цитоплазма|цитоплазмасының]] органеллалар (тұрақты кездесетін құрылымдар - жасушаның тым ұсақ мүшелері) мен қосындылар (тұрақсыз құрылымдар) орналасатын біркелкі қоймалжың заты, жасуша цитоплазмасының негізгі заты.

''Гиалоплазма'' жасушаның ішкі ортасын құрайды. Гиалоплазманың құрамына негізінен глобулалы [[протеиндер]] кіреді. Олар жалпы жасуша протеиндерінің ''20-25%'' құрайды. Гиалоплазмада [[қант]], [[Азот|азоттықазот]]тық негіздер, [[Амин қышқылдары|амин]] қышқылдары, липидтер т.б. қосылыстар [[Метаболизм|метаболизмініңметаболизм]]інің ферменттері болады. Гиалоплазмадағы бос рибосомалар мен полисомаларда жасушаның өз керегіне пайдаланылатын протеиндер түзіледі.

'''Органеллалар''' (органеллы); (organellae, {{lang-el|organon}} — құрал, мүше, ағза; {{lang-el|еllа}} — майда, кішірейту) — жасуша тіршілігі үшін әртүрлі қызмет атқаратын жасуша цитоплазмасындағы тұрақты құрылымдар. Адам мен жануарлар жасушаларында органеллалардың екі түрі болады. Олар: жалпы органеллалар және арнайы органеллалар. Жалпы органеллалар организм жасушаларының барлығына түгелдей ортақ, яғни барлық жасушаларда кездеседі. Өз кезеңінде жалпы органеллалар: жарғақты (мембраналы) және жарғақсыз органеллалар болып екі топқа бөлінді. Жарғақты органеллаларға: митохондриялар, гранулалы эндоплазмалық тор, агранулалы (тегіс) эндоплазмалық тор, пластинкалық кешен (Гольджи кешені), лизосомалар, ал жарғақсыз органеллаларға: бос [[Рибосома|рибосомаларрибосома]]лар, [[полисома|полисомалар]]лар, [[Центросома|центросома]] ([[Центриоль|центриольдерцентриоль]]дер), [[микротүтікшелер]], [[кірпікшелер]], [[Талшық|талшықтарталшық]]тар және [[микрофиламент|микрофиламенттер]]тер жатады. Арнайы органеллалар тек кейбір жасушаларда ғана болады. Оларға миофибриллалар (ет жасушаларында, ет талшықтарында — миосимпласттарда), [[тонофибрилл|тонофибриллалар]]алар (эпителиоциттерде), нейрофибриллалар (нейроциттерде), кірпікшелер, талшықтар жатады. Өсімдіктер жасушаларында аталған жалпы органеллалардан басқа пластидтер (хлоропласт, хромопласт, лейкопласт) болады.

'''Органеллалар''' жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы органеллалар — жануарлар мен өсімдіктер клеткаларында болатын және тұрақты қызметтер атқаратын құрылымдар. Арнайы органеллалар — тек кейбір маманданған клеткаларға тән ([[биожіпше]], [[тоножіпше]], [[нейрожіпше]], [[кірпікшелер]], [[микробүр]]лер). Бұлардың әрқайсысының атқаратын қызметтері бар. Органелла клеткасының қаңқасын түзетін және оның митоздық бөлінуін қамтамасыз ететін органелла — центросоманы құрайды. Жоғары сатыдағы өсімдік клеткалары Гиалоплазмасында [[центросома]] [[Центриоль|центриольдеріцентриоль]]дері болмайды, оларда арнайы [[Органоидтар|органоидтар]] — пластидтер ([[лейкопластар]], [[Хлоропласт|хлоропластархлоропласт]]ар, [[Хромопластар|хромопластар]]) болады, ал [[Гольджи]] кешені Органеллада шашырап жатқан [[диктиосом]]а түрінде берілген. Қосындылар — Органелланың тұрақсыз құрылымдары. Бұған: [[трофик]]. ([[белоктар]], [[майлар]], [[көмірсу]]лар), [[секретор]]лық (биол. белсенді заттар), пигменттік ([[каротин]], [[гемоглобин]], [[билирубин]], [[меланин]], т.б.) заттар жатады. Өсімдік клеткасының Органелласында өсімдік шырынына толған, арнайы жарғақпен (тонопластпен) қапталған қосынды — [[вакуоль]]дер болады; қ. Клетка.<ref> Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ - Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009. ISBN 9965-822-54-9</ref>

Клеткада кездесетін барлық мембраналар (плазматикалық органоидтардың мембраналары.

[[Мембрана|Мембраналардың]]лардың құрылыстарын анықтайтын көптеген модельдер ұсынылды. Олар негізінде белоктарақуыздар мен фосфолипидтердің байланысын көрсетеді. Кейбір модельде мембрана үзілмейтін қатпарлы құрылым, кейбіреуінде мицелла түрінде көрсетіледі. Мембрананың ішкі глобулярлы түйіршіктері ашылғаннан кейін мембраналарды белоктарақуыздар кіретін сұйық құрылым ретінде қарайды және ішкі клетка [[Мембрана|мембраналарымембрана]]лары құрылысы және химиялық құрамы жағынан бір-біріне ұқсас келеді. [[Электронды микроскоп|Электронды микроскоптан]]тан мембрананың үш қабаттан тұратынын анық көруге болады. Ортаңғы ашық қабат бимолекулалы май қабатынан, ал шеткі күңгірт қабаттары белок молекулаларынан түзіледі. Клетканың сыртқы қабаты (плазматикалық) оны сыртқы ортадан бөліп тұрады, ал ішкі мембраналар көпіршік түрінде келіп, өзінің құрамындағы заттарды цитоплазмадан ажыратады.

Клетка цитоплазмасындағы мембраналар қуыстар, түтікшелер немесе көпіршіктер жасап, өздерінің ішіндегі заттарды гиалоплазмадан бөліп, күрделі тор құрайды. Мұндай мембраналарға [[митохондрия]], [[пластидтер]], [[Эндоплазмалықэндоплазмалық тор|эндоплазмалық торлардың]]лардың мембраналары жатады.<ref>Цитология және гистология. Оқу құралы. Сапаров Қ.Ә. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. - 128 бет. ISBN 978-601-247-057-4 </ref>

Клетканың ішкі [[мембрана|мембраналарына]]ларына қарағанда плазмалемма [[холестерип|холестерипке]]ке бай. Плазмалемманың бір ерекшелігі оның сыртында көмірсулардан тұратын [[Гликокаликс|гликокаликс қабаты]] орналасады. Бұл қабаттың қалындығы 3—4 нм-дей болады. Плазмалемма негізгі атқаратын қызметі: қорғаныштық, өткізгіштік және тасымалдаушы. Тасымалдаушы плазмалемма сулардың, [[Иондар|иондардыңиондар]]дың және молекулалардың сыртқы ортадан клеткаға өтуін және кері өтуін реттеп отырады. Зат алмасу процесінде клеткада пайда болған қорытылған заттар да осы плазмалемма арқылы сыртқа шығарылып отырады. Плазмалемманың сыртқы бетіне [[Рецептор|рецепторлық ферменттер]] орналасады, олар клетканың күйін басқа көрші клеткаларға жеткізіп тұрады. Плазмалемма клетканың бөліну процесінде маңызды рөл атқарады. Оның сыртында микротүтікшелер, талшықтар сияқты әр түрлі өсінділер болады.

Үлкен [[молекулалар]] жай өтеді де, кіші молекулалар жылдам өтеді. Ең жылдам өтетін су және оның құрамындағы ерітінділер екен. Егер [[Эритроциттер|эритроцитті]] өзінің цитоплазмасынан гөрі шоғырлануы аз тұзды ерітіндіге салсақ, онда сыртқы ортадан су клеткаға көп енеді де клетканың көлемі өсіп, оның сыртқы мембранасы жарылып кетеді. Керісінше, егер эритроцитті шоғырлануы көп тұзды суға салсақ, онда клеткадағы су бөлініп шығады да, ол қабысып, жиырылып қалады. Клетканың сыртқы мембранасында линопротеин қабатында «порлар» болады, олар арқылы иондар және сулар өтеді. Осы мембрана арқылы К⁺, N⁺ катиондары аса жылдамдықпен жүреді. Мембрананың тасымалдау қызметі: иондар мен судың шоғырлануы көп ортадан шоғырлануы аз ортаға (пассивті тасымалдау), және керісінше, шоғырлануы аз заттың Шоғырлануы көп ортаға енуін (активті тасымалдау) реттеп отырады. Активті тасымалдау энергия жұмсау арқылы өтеді (АТФ), К⁺, Na⁺ -иондарының шоғырлануын реттеп тұратын К⁺, Na⁺—«насосы» [[плазмалемма|плазмалеммаға]]ға орналасады. Осы «насостардың» жұмыстарын зерттеу үшін эритроцитті алуға болады. Бұл клеткада К⁺, Na⁺ иондарының шоғырлануы қанның плазмасына қарағанда өзгеше болады (бірақ концентрациясының жиынтығы шамалас, клетканың сыртында және ішінде изотониялы). [[Белок|Белоктар]]тар, [[Нуклеин қышқылдары|нуклеин қышқылдары]], [[майлар]], ыдырап барып [[Мономер|мономерлермономер]]лер түрінде ғана плазмалеммадан өте алады.

[[Санат: Медицина]]

[[Санат: Гистология]]

[[Санат: Цитология]]