|
Қарахан мемлекеті (942–1210 жж.)
{{Тарихи мемлекеттер
Қарахан қағанаты Шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу өңірін құтты қоныс етті. Оның құрылуы 940 жылдан басталады. Қағанаттың орталық астанасы Шу өзені бойындағы Баласағұн, кейінірек Ордакент (Тараз) қаласы. Қарахан мемлекетінің Үзген, Мерке, Құлан сияқты қалаларында ірі алыпсатар алпауыттар мен қолөнершілер мекендеген.
|атауы = Қарахан қағанаты
|өз атауы = قاراخانىيلار خانلىقى
|статусы = Қағанат
|әнұраны =
|байрағы =
|байрақ_сипаттамасы =
|елтаңба =
|елтаңба_сипаттамасы =
|карта = Kingdom of Kara-Khanids- 999-1212.png
|өлшем =
|сипаттама = Қарахан мемлекеті ең көп дамыған кезіндегі
<!-- |type_before = егер бұл параметр үлгіде бар болса, онда «Негізін салушы мемлекет» сияқты жазуы болу керек, болмасы оны жойыңыз, сол кезде автоматты түрде «Алдыңғысы» деп қойылады -->
|p1 = Қарлұқ қағанаты
|flag_p1 =
|image_p1 =
|p2 = Саманидтар
|flag_p2 =
|image_p2 =
|p3 =
|flag_p3 =
|image_p3 =
|p4 =
|flag_p4 =
|image_p4 =
|құрылды = 840 жылы
|жойылды = 1212 жылы
<!-- |type_after = егер бұл параметр үлгіде бар болса, онда «Соңғы мемлекет» сияқты жазуы болу керек, болмасы оны жойыңыз, сол кезде автоматты түрде «Келесісі» деп қойылады -->
Қарахан әулетінің негізін салушы Сатұқ Боғрахан (915–955жж.) болып есептелінеді. Ол Қарлұқ хандығының іргесін көтеріп, мәртебесін асырушылардың бірі – Білге құл Қадырханның немересі. Сатұқ Тараз және Қашқар қалаларын өзіне қаратып, 942 жылы Баласағұндағы билеушіні құлатып, өзін жоғары қаған деп жариялайды. Мемлекеттің күшеюіне қарлық, шігіл, ягма тайпалары үлкен үлес қосты. Сатұқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 жылы Қарахан мемлекетінің халқын ислам дініне қаратты. Оның астана қаласы Қашғар болды. Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен-ілек Баласағұнды иеленді. Кейін бұл өңірді оның ұлы Хасан Боғра-хан мұра етіп алды. Мұса өлген соң, Қарахан жеріндегі жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли Арсылан ханға көшті. 990 жылы Қарахан билеушілерінің бірі Хасан (Харун) Боғра хан Исфиджабты бағындырды. Ал 992 жылы қарахандықтар шығыста Хотанды, батыста Бұхараны басып алды. 999 жылы Қарахан билеушісі Әли Арсыланның баласы Насыр Орта Азиядағы Саманилер мемлекетіне соққы берді. Қарахан хандығы ұзақ соғыстардан кейін 1004–1005 жылдары Мәуеренахр жерін түгелдей өзіне қаратты. Осыдан кейін Қарахан мемлекеті XI-ғасырдың 30 жылдары Шығыс және Батыс қағанаты болып екіге бөлінді:
|s1 = Хорезмшах мемлекеті
|flag_s1 =
|image_s1 =
|s2 = Батыс Қарахан мемлекеті
|flag_s2 =
|image_s2 =
|s3 = Шығыс қарахан мемлекеті
|flag_s3 =
|image_s3 =
|s4 =
|flag_s4 =
|image_s4 =
|ұраны =
|астанасы = Баласағұн 840 - 1130<br />
Қашғар 840 - 1042, 1130 - 1211<br />
Самарқан 1040 - 1212<br />
Үзкент 1141 - 1212
|қалалары = Тараз, Тұрфан, Шаш
|тілі = Қарахандық<br />
Фарси (тәжік)
|діні = Тәңірлік<br />
Ислам (960 жылдан бастап)
|валютасы =
|қосымша_параметр =
|параметр_мазмұны =
|аумағы = 3.000.000 км²
|халық саны =
|басқару_формасы =
|әулиет =
|билеушілер_титулы =
|билеуші1 =
|билік_жылдары1 =
|билеушілер_титулы2 = <!--келесі билушінің титулы ауысқан кезде қолданылады-->
|билеуші2 =
|билік_жылдары2 =
|билеушілер_титулы3 =
|билеуші3 =
|билік_жылдары3 =
|билеушілер_титулы4 =
|билеуші4 =
|билік_жылдары4 =
|билеушілер_титулы5 =
|билеуші5 =
|билік_жылдары5 =
|билеушілер_титулы6 =
|билеуші6 =
|билік_жылдары6 =
|қосымша_параметр1 =
|параметр_мазмұны1 =
|Кезең1 =
|Уақыт1 =
|Жыл1 =
|Кезең2 =
|Уақыт2 =
|Жыл2 =
|Кезең3 =
|Уақыт3 =
|Жыл3 =
|Кезең4 =
|Уақыт4 =
|Жыл4 =
|Кезең5 =
|Уақыт5 =
|Жыл5 =
|Кезең6 =
|Уақыт6 =
|Жыл6 =
|Кезең7 =
|Уақыт7 =
|Жыл7 =
|Кезең8 =
|Уақыт8 =
|Жыл8 =
|Кезең9 =
|Уақыт9 =
|Жыл9 =
|Кезең10 =
|Уақыт10 =
|Жыл10 =
|Кезең11 =
|Уақыт11 =
|Жыл11 =
|қосымша_параметр2 =
|параметр_мазмұны2 =
|дейін =
|д1 =
|д2 =
|д3 =
|д4 =
|д5 =
|д6 =
|д7 =
|кейін =
|к1 =
|к2 =
|к3 =
|к4 =
|к5 =
|к6 =
|к7 =
|қосымша_параметр3 =
|параметр_мазмұны3 =
|ескерту =
}}
{{Қазақстан тарихы}}
Жетісу және Шығыс Түркістан жері Шығыс қағанатына қарап, оның орталығы әуелі Орда (Баласағұнға жақын), кейін Қашғар қаласы болды.
'''Қарахан Әулетінің мемлекеті''' Қарахан қағанатының билеушілері. Қарахан Әулетінің шығу тегі жөнінде зерттеушілердің пікірі әр түрлі. Олардың біреуі ұйғырлардан, екіншісі яғмалардан, үшіншісі қарлұқтардан, төртіншісі жікілдерден шыққан дегенге саяды. [[Қытай]] ғалымы Гың Шымин бұл әулет «ислам тарихы материалдарында» Афрасияб (Алып Ер Тоңға) есімімен сәйкестендірілетіндігін де атап көрсетеді. Батыс зерттеушілері Қарахан Әулетінің тегі – қарлұқтардың билік жүргізуші тобы» деп қарайды. Қарахан Әулетінің негізін қалаушы – [[Сатұқ Бұғра]] Қарахан ( Әулие Ата). Ол өлген соң билік [[Мұсаға (Мұса ибн Абд әл-Кәрім)]] тиді. 998 ж. оның ұлы [[Әбілхасан Әли ибн Мұса]] таққа отырды. 1041 жылы Қарахан қағанаты Батыс және Шығыс Қарахан қағанаты болып екіге бөлінді. Батыс Қарахан қағанатында [[Әли ибн Мұса]] ұрпақтары, Шығыс Қарахан қағанатында [[Хасан Боғра хан]] ұрпақтары билік жүргізді. Олардың билігі 13 ғасырдың бірінші ширегіне дейін жалғасты.
Мәуеренахр жерлері – Батыс қағанатына қарап, оның орталығы Үзкент, кейінірек Самарқанд болды.
== Мемлекет құрылуы ==
Қарахан мемлекетінде жоғарғы өкімет билігі хаканның қолында болған. Ол мұрагерлікке қалып отырған. Қарахан феодалдық қоғамының үстем тап өкілдеріне хаканның ұрпақтары тегіндер, ілек хандар, бектер, нәменгерлер, нөкерлер жатқан. Ханға ең жақын адамдардың бірі уәзір болған. Уәзір жоғарғы билеушінің ең жақын көмекшісі және кеңесшісі болып саналды. Хан сарайы, оның басты ордасы мемлекеттік және әкімшілік басқару орталығы болып есептелді. Қарахан мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік-саяси институт әскери-мұралық жүйе болған. Мемлекет бірнеше үлестерге бөлінді. Олардың бастылары: Тараз, Исфиджаб, Баласағұн. Хан мемлекеттік немесе әскери қызметі үшін феодалдарға жер беріп, сол жердегі халықтан салық жинауға рұқсат еткен. Мұндай жерлер икта, ал оны иеленуші мукта деп аталған. Қарахандардағы жер иеленудің тағы бір көп тараған түрі әскери – үлестік жерлер. Ол әскери қызмет үшін берілген. Қарахан феодалдық қоғамында шаруаларды қанаудың бір түрі – жалға үлестік жер беру орын алған. Араб-парсы деректерінде үлестік жер алған шаруалар мұзарлар немесе барзұгар деп аталған. Үлескер жерден алынған өнімнің денін салық түрінде мемлекетке және жер иелеріне төлеп отырған. Шаруаларды қанаудың екінші бір түрі – коммендация жер иелігі. Оның мәні: әлсіз адам өзінің жер телімін күштінің қамқорлығына береді, ол күшті адам әлсіз адамды басқалардан қорғауға тиіс.
[[Қарахан]] мемлекетінің құрылуы. X ғасырдың орта шенінде [[Жетісу]] аумағында және [[Шығыс Түркістан]]ның ([[Қашғар]]дың) бір бөлігінде әлеуметтік құрылымы біршама дамыған, өзінен бұрынғы мемлекеттік құрылымдардың кептеген әлеуметтік институттарын табиғи түрде өзіне жинақтаған [[Қарахан мемлекеті]] пайда болды. Мемлекеттің басында болған түрік әулетінің этникалық атрибуциясы әлі де толық айқындалмай қалып отыр, ал алғашқы Қарахандар туралы әңгімелер жартылай аңыз сипатында болып келеді.
Қарахан мемлекетінің құрылуында және алдыңғы тарихында қарлұқ конфедерациясының тайпалары зор рөл атқарды, бұл конфедерацияға қарлұқтармен бірге жікілдер мен яғма кірді. X ғасырда яғманың бір бөлігі қарлұқтармен бірге Жетісуда, Нарыннан оңтүстікке таман мекендеді. Кейінірек, XI ғасырда яғма анағұрлым солтүстікке таман — Іле өзенінің алқабын- да өмір сүрді. Ал осы алқапта Ыстықкөл өңірінің солтүстік аудандарынан кәшіп келген жікілдер қоныстанды. Жікілдер [[Тараз]] маңында, [[Құяс]]та, [[Барсхан]] сыртында, [[Жікіл]] мекенінде және т.б. өңірлерде шоғырлана қоныстанған бірнеше топ болды.
Қазақстанның оңтүстік-шығыс және оңтүстік аудандарын мекендеген қарахандықтар көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Мал шаруашылығында жылқы өсіру жетекші орын алды. Қарахан мемлекетінің құрамына енген түркі тайпалары отар-отар қой ұстады, сондай-ақ түйе, ешкі, ірі қара өсірді. Отырықшы, жартылай отырықшы түрік тайпаларының біразы егіншілікпен де айналысты. Олар тары және басқа да дәнді дақылдар өсірді, отырықшылар қала мәдениетімен араласып, қала халқын толықтырды. Қалаларда қолөнер кәсібі, әсіресе көзешілік кеңінен дамыды. Олар аңшылықпен де айналысқан. Сондай-ақ Сырдария, Іле, Шу, Талас өзендерінен балық аулау айтарлықтай рөл атқарды.
[[Қарахан мемлекеті]]нің құрылуы батыста Жетісудан [[Испиджаб]]қа дейінгі және шығыста Қашғарға дейінгі ұлан-байтақ аумақта болған саяси оқиғалармен, сондай-ақ [[Қарлұқ қағанаты]]ның ыдырауымен байланысты еді.
[[Жетісу]]ды және көршілес өңірлерді мекендеген қарлұқтардың, жікілдердің, яғмалардың [[Саманилер]]ге қарсы, сондай-ақ шығыстан дүркін- дүркін шабуыл жасаған тоғыз-ғұздарға қарсы ұзаққа созылған әрі табанды күресі [[Қазақстан]] аумағының оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы түрік тайпалары тобының этникалық-саяси тұрғыдан топтасуымен қоса жүрді, олардың ішінде қарлұқтар басты рөл атқарды. 840 жылы [[қарлұқтар]]дың жетекшісі, [[Испиджаб]]ты билеуші Білге Кұл Қадырхан қаған атағын қабылдап, сол арқылы жоғарғы өкіметті алуға хақысы барын мәлімдеді. Нақ сол жылы Саманилер Испиджабты бағындырды. Білге Құл Қадыр-хан өлгеннен кейін қағанаттағы билік ушін күресте оның екі баласы суырылып шықты: Базыр Арслан-хан Баласағұнды, ал Оғұлшақ [[Қадыр-хан]] Таразды билей бастады. [[Тараз]]ды саманилік [[Исмаил ибн Ахмад]] басып алғаннан кейін (893 ж.) Оғұлшақ, тегінде аз уақытқа Қашғарға баруға мәжбүр болса керек, одан 904 жылы ол Саманилер иелігіне шабуыл жасады.
Оғұлшактың немере інісі Сатұқ Боғра-ханды (915—955) Қарахан әулетінің негізін салушы деп есептейді. Исламды қабылдап, Саманилердің қолдауын пайдалана отырып, Сатұқ Боғра-хан Оғүлшаққа қарсы шығып, оны талқандады, сөйтіп Тараз бен [[Қашғар]]ды бағындырды; 942 жылы ол Баласағұнда билеушісін құлатып, өзін жоғарғы қаған деп жариялады. Шынына келгенде, Қарахан мемлекетінің тарихы осы уақыттан басталды.<ref>«Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3 </ref>
Сатұқ өлгеннен соң билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 жылы қаға- наттың мемлекеттік діні ислам деп жариялады. Оның астана каласы Қашғар болды. Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен-ілек, тегінде, Баласағунды иеленсе керек. Бұл өңірді оның баласы Хасан Боғра-хан мұра етіп алды. Мұса өлген соң жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли Арслан-ханға көшті. Оның енші жерінің орталығы Қашғар болды, сонымен қатар ол Тараз бен Баласағұнның да билеушісі болып есептелді.
Қарахан мемлекетінің саяси тарихы ол өмір сүрген алғашқы ондаған жылдың өзінде-ақ негізінен ықпалды әрі күшті екі әулеттің — Әли Арслан- хан мен Хасан (Харун) Боғра-ханның ұрпақтары арасындагы өзара қырқысқан күреске толы болды. Алғашқы кезде Әли (әлилер) ұрпағының ықпа- лы күштірек болды, ал кейін бұл ықпал Хасан ұрпақтарына (хасанилерге) көшті.
Қарахан мемлекеті негізін салған [[Сатұқ Боғра хан]] ([[915]]—[[955]]). [[940]] ([[942]]) ж. Сатуқ [[Баласағұн]] билеушісін құлатып, өзін жоғарғы [[қаған]]мын деп жариялайды. Осы кезден бастап Қарахандар мемлекеті тарихы басталады. Қарахан мемлекетінің құрылуы мен оның ерте тарихында басты рольді [[Қарлұқтар|Қарлұқ конфедерациясының]] тайпалары атқарды.
XI ғасырдың аяғына қарай Қарахан мемлекеті соғыстармен және феодалдық иеліктердің одан әрі бөлшектенуімен байланысты құлдырай түсті. XII ғасырдың 30-шы жылдары Шығыс Қарахан иелігін, Жетісуды және Қазақстанның оңтүстігін шығыстан келген кидандар жаулап алды.
== Ұсақталғандық ==
Қарахан мемлекеті шекаралары тұрақты, толып жатқан еншіліктерге бөлінетін. Еншілік иелерінің құқтары зор болатын. Олар өз атымен [[теңге]]лер шығаруға дейін, кейде тіпті лауазымдарын өзгерте алатын. [[11 ғ.]] [[1030 жж.|30]] жж. соңында [[Ибрахим ибн Насыр]]дың тұсында мемлекет екіге бөлінеді: біріншісі, орталығы [[Бұқар]]да болған, қарауына [[Ходжент]]ке дейінгі [[Мәуереннахр]]ды қосып алған ''Батыс хандығы'', екіншісі — қарамағына [[Тараз]], [[Исфиджаб]], [[Шаш]], [[Ферғана]], [[Жетісу]] мен [[Қашғар]] кіретін [[Шығыс хандығы]]. Оның астанасы [[Баласағұн]] қаласы. Осымен Қарахан мемлекетінің еншіліктерге бөлінуі заңды түрде бекітілді.
[[Арслан хан]] кезіңде қарахан мемлекеті одан сайін бөлініп кетеді: әрбір еншілік өз тәуелсіздігін құру үшін таласады. [[1056]] ж. [[Қадыр хан]]ның ұлы [[Йинал-тегін]] өкімет мұралығы жолындағы күресте інісі Сүлейменнің иелігін басып алады. Бірақ ұзамай ол у беріліп өлтіріледі. Тәж-таққа [[Йинал-тегін]]нің баласы Ибрахим ие болады, бірақ ол да біраздан кейін [[Барыс хан]] әміршісімен болған соғыста қаза табады.
Осыдан кейін Шығыс қағанатын 15 жыл бойы ([[1059]]—[[1074]]) [[Қадыр хан]]ның балалары [[Юсуф Тоғрул хан]] мен [[Боғра хан Харун]] басқарады. Олардың тұсында [[Ферғана]] Шығыс қағанатқа күшпен қосылады. Екі қағанат арасындағы шекара [[Сырдария]]ны бойлай өтеді.
[[Сурет:Қазақстан және Орта Азияның картасы(12 ғасырға дейін).png|thumb]]
Тоғрұл қайтыс болғаннан кейін оның еншілігі [[Боғра хан Харун]]ның ([[1075]]—[[1102]]) — [[Қашғар]], [[Баласағұн]] мен [[Хотан]] қожасының қол астына көшеді. [[1089]] ж. бастап ол [[Салжықтар|Салжық]] сұлтаны [[Мәлікшах]]тың кіріптар вассалына айналады.
[[1102]] ж. [[Боғра хан]] қайтыс болғаннан кейін, көп ұзамай [[Мәуереннахр]]ға [[Баласағұн]] мен [[Талас]]тың иесі [[Қадыр хан Жабраил]] шабуыл жасап, [[Амудария]]ға дейінгі жердің бәрін басып алады, тіпті [[Салжықтар]]дан [[Термез]]ді тартып алмақшы болады, бірақ олардан жеңіліп қалады. Сұлтан Санжардың басқаруы кезінде ([[1118]]—[[1157]]) [[салжықтар]] [[Мәуереннахр]]да шексіз билігін жүргізеді, бірақ бұл кезде Қарахан әулетінің саяси құлдырауының белгісі біліне бастады. Бұған бас себебі — [[Қарақытай мемлекеті]]інің құрылуы және оның жүргізген сыртқы әскери саясаты болып табылады.
== Ыдырауы ==
Үлесті жүйеде негізі қаланған Қарахан мемлекеті шығыс және батыс иеліктерінен тұрды. [[Жетісу]] мен [[Шығыс Түркістан]] шығыс иелігіне, [[Мауараннахр]] батыс иелігіне кірді; шығыс иелігінің саяси орталығы [[Баласағұн]]ға жақын мандата Орда ([[Қара Орда]], [[Күз Орда]]), содан соң [[Қашғар]], батыс иелігінің орталығы [[Үзкент]], кейінірек [[Самарқан]] болды. Екі иелік бертін келе жеке-жеке мемлекетке — Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінді.
Жетісу мен Шығыс Түркістанды XI ғасырдың басында Туған-хан билеп тұрды. Онымен [[Боғра-хан]] [[Харун]]ның баласы [[Қадыр-хан]] [[Жүсіп]] бәсекелес болды (араб тіліндегі кейбір деректемелерде Қадыр-хан Хотанды иеленді деп көрсетілген). 1005 жылы Қадыр-хан Жүсіп Қашғардан Туған-ханды тықсырып, қаланы қаратып алды.
[[12 ғ.]] екінші жартысында [[Қарақытай мемлекеті|қарақытайлар]] Батыс қағандығына қауіп төндіре бастайды. [[1141]] ж. Қарахан — [[Салжықтар|Салжықтың]] әскерін талқандағаннан кейін Қарахандар мемлекеті екі хандығының билігі де [[Қарақытай мемлекеті|қарақытайлар]] қолына көшеді.
[[1210]] ж. шығыс Қарахандар әулеті [[наймандар]]мен соғыста жеңіледі. Ал [[1212]] ж. [[Хорезм шах Мұхаммед]] батыс қағанаттың соңғы қағаны самарқандық Османды өлтіреді, ұзамай Қарахандардың [[Ферғана]] тармағы да жоқ болады. Қарахан әулетінің мемлекеті тарихы осылай аяқталды.
==Саяси құрылысы==
[[Қарахан мемлекеті]]нің саяси құрылысы бірден емес, біртіндеп, жаулап алған жерлерде Қарахан шонжарлары билігінің орнығуына қарай қалыптасты. Қарахандар өздері бағындырған жергілікті халықтардың көптеген мемлекеттік дәстүрлерін мұра етіп алды, оған ежелгі түрік мемлекетінің, [[Түргеш]], әсіресе [[Қарлұқ]] қағанаттарының терең ықпалы болды. Қарахан мемлекетінде басқару құрылымьша, тегінде, Қарахан бірлестігінін құрамына енген көшпелі және жартылай [[көшпелі тайпалар]]дың [[қоғамдық институттар]]ы, ертедегі феодалдық қатынастардың орнығуы барысында өзгеріске ұшыраған әдеттегі құкық (тору) нормалары елеулі ықпал жасауы ықтимал. Газневилер сияқты, Қарахандар да [[Саманилер]]дің мемлекеттік құрылысының кейбір сипаттарын қабылдады, алайда бұл ауыс- түйіс атүсті болған жоқ. Қарахан мемлекетіндегі билік құрылымы — жоғарыда аталған үш негізгі бастаудың [[диалектика]]лық жиынтығы.
Қарахан державасындағы жоғарғы билік тек сырттай ғана патриархаттық (рулық-тайпалық) шапанын жамылды, ал шын мәнінде ол феодалдық иерархия принципіне негізделді. Зерттеушілердің екі тайпалық федерация: жікіл және яғма шонжарлары арасында саяси билік қатан бөлінді деген пікірінің шындыққа қаншалықты сәйкес келетіндігін дәлме-дәл айту әлі де қиын. Соған қарамастан, егер көшпелілер құрган басқа мемлекеттерге ұқсастық бойынша пайымдайтын болсақ, онда Қарахан мемлекетінде, қалай болғанда да оның тарихының ерте кезеңінде жеңіп алған өңірлерге билік жүргізу нақ сол ең ірі және күшті этникалық-саяси бірлестіктер басшыларының, бірінші кезекте жікіл және яғма көсемдерінің қолына шоғырланған деп жорамалдауға болады. Бұл «арслан» («арыстан») және «богра» («бура») құрметті атақтарымен атанған жоғарғы Қарахан билеушілерінің атақтарымен дәлелденеді. Арслан, дәлірек айтқанда, арслан хан (арслан қара-хақан) атағын жікілдердің билеушісі, ал боғра (богра кара-хақан) атағын яғма көсемі алды. Арслан қара-хақан басты билеуші деп саналды немесе сондай билеуші болуға дәмеленді, ал боғра қара-хақан, тегінде онымен бірге билік еткен болуы мүмкін.
Атақтар иерархиясында әр түрлі кезенде қолданылатын атақтардың жалпы жиынтығы бірдей болмады, жекелеген атақтардың маңызы өзгеріп тұрды.
Барлық жер билеуші әулеттің меншігі болып есептелді және оның ыдырауына дейін бүкіл мемлекетті көбіне тамғаш-хан атанған «хандардың ханы» биледі.
Қарахандар мемлекеті құрылымының негізі өзінің мәні жағынан феодалдық үлестік жүйе болды. Мемлекет өз билеушілері басқарған бірқатар ірілі-ұсақты өңірлерге — үлестік жерлерге белінді. Олардың көпшілігі, әдетте ірі үлестік жерлерді иеленушілер билеуші әулеттерден болды. Округтердің орталықтары болған Тараз, Испиджаб және Баласағұн ірі үлестер еді. XI ғасырдың басында Баласағүн жоғарғы қағанның үлесі, ал Тараз бен Испиджаб олардың жақын тумаларының қолында болды.
[[Сурет:Қазақстан және Орта Азия(1213 жылға дейін).PNG|thumb]]
== Шаруашылығы мен мәдениеті ==
Қарахан әулеті мемлекетінде аса маңызды әлеуметтік-саяси институт әскери-мұралық жүйе болды. Хандар өз туыстарына белгілі бір территорияның, сол уақытқа дейін мемлекет пайдасына деп алынған салықты өздері жинап алу құқын берді. Мұндай салық «икта» деп аталады, ал оны жинаушыны «мукта», немесе «иктадар» деп атаған. Халық көшпелі, жартылай көшпелі болды.
Мемлекеттік дін ретінде — [[Ислам]] діні болды. [[Ислам]]ның ([[960]] ж. Мұса жариялады) енуіне байланысты, [[араб жазуы|араб әрпіне]] негізделген жаңа түркі жазуы қалыптасады. Түрік этносының ой-санасы өседі. [[Жүсіп Баласағұни]] есімі кең мәлім болды.<ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы.
«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref>
==Пайдаланған әдебиет==
“Тараз энциклопедиясы”
{{stub}}
{{wikify}}
== Дереккөздер ==
<references/>
[[Санат:Қазақстан тарихы]]
| 