|
Ньютонның бүкіләлемдік тартылыс заңының іске асуы; ''m''<sub>1</sub> нүктелік массасы басқа бір ''m''<sub>2</sub> нүктелік массасын ''F''<sub>2</sub> күшімен тартады; бұл күш екі массаның көбейтіндісіне тура, ал олардың арасындағы қашықтыққа (''r'') кері пропорционалды. Масса немесе қашықтыққа қарамастан <nowiki>|</nowiki>''F''<sub>1</sub><nowiki>|</nowiki> және <nowiki>|</nowiki>''F''<sub>2</sub><nowiki>|</nowiki> әрқашан тең болады. Мұндағы ''G'' — [[гравитациялық тұрақты]].]]
'''Бүкіл әлемдік тартылыс заңы''', Ньютонның тартылыс заңы — кез келген материялық бөлшектер арасындағы тартылыс күшінің шамасын анықтайтын заң. Ол И. НьютонныңНьютонн 1666анықтап, ж.'''бүкіл шыққанәлемдік “Натуралтартылыс философияныңзаңы''' математикалықдеп негіздері” деген еңбегінде баяндалғанаталған. БұлОсы заң былай тұжырымдалады: кез келген материялықбойынша, екі бөлшекдененің бір-біріне өздерініңтартылатын массаларыныңкүші (m1,осы m2)денелердің көбейтіндісінемассаларына тура пропорционал, ал олардың ара қашықтығының квадратына (r2) кері пропорционал күшпен (F) тартыладыболады: , мұндағы G — гравитациялық тұрақты. Гравитациялық тұрақтының (G) сан мәнін 1798 ж. ағылшын ғалымы Г. Кавендиш анықтаған. Қазіргі дерек бойынша G=6,6745(8)Һ
Һ10–8см3/гҺс2=6,6745(8)Һ
Һ10–11м3/кгҺс2. Айдың Жерді, планеталардың Күнді айнала қозғалуын зерттеу нәтижесінде И. Ньютон ашқан бұл заң табиғаттағы барлық денелерге және олардың барлық бөліктеріне қолданылады. Б. ә. т. з. аспан денелерінің қозғалысы жайындағы ғылым — аспан механикасының іргетасын қалайды. Осы заңның көмегімен аспан денелерінің қозғалу траекториясы есептелінеді және олардың аспан күмбезіндегі орындары алдын ала анықталады. Уран планетасының осы заңға сәйкес есептелінген орбитадан ауытқуы бойынша 1846 ж. Нептун планетасы ашылды. Плутон планетасы да 1930 ж. осындай тәсілмен анықталды. 19 — 20 ғ-ларда бұл заңды алдымен қос жұлдыздарға, сонан соң шалғай орналасқан галактикаларға да пайдалануға болатындығы белгілі болды. Жалпы салыстырмалық теориясының ашылуы (1916) нәтижесінде тартылыс күшінің табиғаты онан әрі айқындала түсті. Шындығында кез келген дене кеңістікте тартылыс өрісін туғызады. Денелердің арасындағы тартылыс күші осы өріс арқылы беріледі. Өте майда бөлшектерден тұратын микродүниедегі (атом, атом ядросы, элементар бөлшектер, т.б.) құбылыстарда Б. ә. т. з-ның әсері сезілмейді. Өйткені онда күшті, әлсіз және электр магниттік өзара әсерлер (қ. Әлсіз өзара әсер, Күшті өзара әсер, Электр магниттік өзара әсер) тәрізді өрістік әсерлер басым болып келеді.
Табиғаттағы барлық денелер бір-біріне тартылады. Осы тартылыс бағынатын заңды [[Ньютон]] анықтап, '''бүкіл әлемдік тартылыс заңы''' деп аталған. Осы заң бойынша, екі дененің бір-біріне тартылатын күші осы денелердің массаларына тура пропорционал, ал олардың ара қашықтығының квадратына кері пропорционал болады:
: <math>F = G \frac{m_1 m_2}{r^2},</math>
Формуламұндағы, шамасыG бойынша бір-біріне тең F<subb>12</sub> және F<sub>21</sub> күштердің сандық мәнін береді. Cуреттегі өзара әсерлесетін денелер біртекті шарлар болса, m<sub>1</sub> және m<sub>2</sub> – шар массалары, r - олардың центрінің ара қашықтығы. Сонымен, шарлар [[материялық нүкте]]лер ретінде өзара әсерлеседі , ал олардың массалары шар массаларына тең және олардың центрлерінде орналасқан. Гравитациялық тұрақтының сандық мәні, массалары белгілі денелердің бір-біріне тартылатын күшін өлшеу жолымен анықталған. Осындай өлшеу кезінде көп қиыншылықтар кездеседі, өйткені массалары тікелей өлшенетін денелер үшін тартылыс күштері өте-мөте аз болып шығады. Мысалы, әрқайсысының массасы 100 кг, бір-бірінен қашықтығы 1 метр болатын екі дене бір-біріне шамамен 10<sup>-6</sup> Н, яғни 10<sup>-4</sup> Г күшпен өзара әсер етеді. ▼мұндағы, G - [[гравитациялық тұрақты]] деп аталатын пропорционалдық коэффициент. Бұл [[күш]] бір-біріне әсер ететін денелер арқылы өтетін түзудің бойымен бағытталған.
▲Формула шамасы бойынша бір-біріне тең F<sub>12</sub> және F<sub>21</sub> күштердің сандық мәнін береді. Cуреттегі өзара әсерлесетін денелер біртекті шарлар болса, m<sub>1</sub> және m<sub>2</sub> – шар массалары, r - олардың центрінің ара қашықтығы. Сонымен, шарлар [[материялық нүкте]]лер ретінде өзара әсерлеседі , ал олардың массалары шар массаларына тең және олардың центрлерінде орналасқан. Гравитациялық тұрақтының сандық мәні, массалары белгілі денелердің бір-біріне тартылатын күшін өлшеу жолымен анықталған. Осындай өлшеу кезінде көп қиыншылықтар кездеседі, өйткені массалары тікелей өлшенетін денелер үшін тартылыс күштері өте-мөте аз болып шығады. Мысалы, әрқайсысының массасы 100 кг, бір-бірінен қашықтығы 1 метр болатын екі дене бір-біріне шамамен 10<sup>-6</sup> Н, яғни 10<sup>-4</sup> Г күшпен өзара әсер етеді.
===Бүкіл әлемдік тартылыс тұрақтысы===
|
