Қожа Ахмет Ясауи кесенесі: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Ахмет Яссауи кесенесі''' — [[Түркістан|Түркістан қаласында]] XIV ғасырдың соңында тұрғызылған архитектуралық [[ғимарат]]. [[Қожа Ахмет Яссауи]] дүние салғаннан кейін халықтың көп жиылуымен өзіне арнап соғылған кішкене [[мазар|мазарға]]ға жерленеді. Кейін бұл кесене мұсылмандардың жаппай тәуеп ету орнына айналды.

Ол порталы оңтүстік-шығысқа, ал бүйір беттері тиісінше оңтүстік-батыс пен солтүстік-шығысқа қарайтын етіп салынған. Келген адам орталық залға бас порталдың сәнді есігі арқылы кіреді. Қазандық [[Қазақстан]] мен [[Орта Азия|Орта Азиядағы]]дағы кірпіштен өрген [[КҮМБЕЗ|күмбездердіңкүмбез]]дердің ішіндегі ең үлкені, диаметрі 18,3 метрлік күмбезбен көмкерілген. Бұл бөлмеден өткен соң оюмен өрнектелген ағаш есік арқылы [[Қожа Ахмет Ясауи мүрдесі]] жатқан бөлмеге кіруге болады. Көрхананың қос қабат күмбезін кейде [[Мұхаммед Ханафия]] порталы деп те атайды. Қазандықтан өзге бөлмелерге қарай қос қатарлы сегіз дәліз тарайды. Бұл дәліздер ғимаратты сегіз дара блокқа бөледі. Әр блокта архитектурасы да, пайдаланатын мақсаты да әр қилы бөлмелер бар. Оңтүстік-батыс блокта мешіт орналасқан. Ал оңтүстік- шығыс блокта [[халимкана]] бар. [[Халимкана |Халимканада]]да [[дүйсенбі]] мен [[жұма]] күндері кедей-кепшік пен дәруіштерге тегін үлестірілетін тағам — [[халим |халим]] әзірленетін болған. Солтүстік-шығыс блокта [[құдықхана]], ал солтүстік-батыс блокта [[Үлкен Ақсарай]] орналасқан. Оңтүстік-батыс және солтүстік-шығыс жақтарының орта тұсында өзінің архитектуралық тұрқы жағынан біртектес, қабатты залдар — [[Кіші Ақсарай]] мен кітапхана бар. Кесенедегі сегіз дәліздің алтауы өтпелі де, екеуі — тұйық. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі тек зират болумен шектелмей, мешіт-медреселік қызметтерді де атқарған. Түрлі мақсаттағы бөлмелердің басын осылайша біріктіру өз заманының тамаша үлгісі болып табылады. Кітапхана мен Ақсарай бөлмелері көлденең аркалармен жабылған. Төбені осылайша жабу түрлі пошымдағы [[КҮМБЕЗ|күмбездергекүмбез]]дерге, тұрқы шаңырақ тәрізді иықтар мен жаппаларға негіз болып тұр. Бұл жаппаларда көтеруші аркалардың өзара қиылысу элементтері Орталық Азия архитектурасында сол кезге дейін кездеспеген елеулі жаңалық болып табылады. Негізгі бөлмелер — қазандықта, көрхана мен мешітте қос қабатты арқалар жоқ, олардың әрқайсысының қабырғаларынан төрт- төрттен ойықшалар жасалған. Күмбездердің ішкі беті алуан тұрпаттағы [[сталакиттер|сталакиттермен]]мен көмкерілген. Бұлар арша ағашынан жасалған білезіктермен бекітілген. Кесененің сырт қабырғаларының көмкерілуі үш бөлікке жіктеледі.

[[Сурет:Khoja ahmed Yasavi dome.jpg|thumb|right|200px|Өрнектелген жазулар ]]

Оның орта бөлігіне үлкен көлемдегі өрнектелген жазулар түсірілген, жоғары жағына — эпиграфтық [[Фриз|фриз]], төменгі жағына (ірге бөлігіне) биіктігі — 1,85 м [[Кенере|тас кенере]] жүргізілген. Ӏрге бөлігі қашалған тас тақталармен дәнекерленген. Кесененің үш қабырғасының үстіңгі жағымен өтетін эпиграфтық фризде [[Құран|Құраннан]]нан алынған сөздер жазылған. Эпиграфтық фриздің жазулары терракоталық фонда құйма кірпіштермен өрнектелген. Фриздің биіктігі — 2,37 м. Жазулар көгілдір қышпен өрнектеліп, қара көк түсті кірпіш¬термен көлеңке түсірілген. Ғимараттың солтүстік бетіндегі екі бұрыштың екеуінде циллиндр түріндегі діңгектер бар. Бұл діңгектерге де куфа қарпымен жазылған жазулар мен ою- өрнектер түсірілген. Жазулардың арасынан '''"Алла"''', '''"Мұхаммед"''', '''"О, жарылқаушы"''', '''"Билік Аллада"''', '''"Алла менің әміршім"''' деген секілді, т.б. сөздерді оқуға болады. Кесененің солтүстік-шығыс бетінде [[Ӏлияс хан |Ӏлияс хан]] ойығының үстіндегі [[фриз]] соңында "Шираздық Қожа Хасан" деген сөз және "һиджраның 800 жылы" деп жазылған. Көрхананың қатпарлы күмбезінің жоғары жақтауы мен алты бұрышты тақтайшада куфалық стильмен шираздық мозаикашы [[Шемс Әбд әл-Уақаб|Шемс Әбд әл-Уақабтың]]тың есімі жазылған. Ол күмбездің қатпарлы қабырғаларына өрнектер жасаған шебер еді. Бас порталдың екі жағы биік мұнарамен жиектелген зәулім аркасы бар. Оның ені — 50 метрге, ішінің ұзындығы — 18,2 метрге, биіктігі — 37,5 метрге тең. Порталдың салынып бітпей қалған қос қанаты үстінен арка үш бұрыш тәрізденіп көрінеді. [[Әмір Темір|Әмір Темірдің]]дің кезінде бас порталдың тек нұсқасы ғана бар-ды, оның құрылысын [[1583]]—98 ж. Бұхарды билеген [[Абдолла Хан|Абдолла хан]] аяқтады. [[Абдолла Хан|Абдолла хан]] заманындағы жөндеу жұмыстарына арналған ағаш діңгектер бүгінге дейін сақталған. XIX ғасырда Қоқан билігі тұсында мұнаралар мен порталға қарабайыр корғану орындары салынып, қам кесекпен қоршалып, кесене қамалға айналдырылған.

Орталық зал — қазандық төбесі жалаң қабат күмбезбен көмкерілген төртбұрышты бөлме. Қазандық күмбезі сегіз қырлы, діңгек үстіндегі желкенге табан тірейді. Қазандық күмбезінің ішкі жағы — 18,2 метрге , сырты — 20,5 метрге тең. Қазандық көрхана және мешіт кабырғаларының теменгі жағы алты бұрышты көгілдір тақтайлардан тұратын биіктігі — 1,5 метрлік майолика тыстамамен қапталып, мозаикалық өрнектермен әшекейленген. Әрі мозаикалық бедермен көлеңкелендірілген. Ал еденге жанасар тұста бетіне өсімдік өрнегі салынып, тастан қашалған белдеушелер жүргізілген. [[Қола|Қоладан]]дан соғылып, [[Алтын|алтын]], [[Күміс|күміс]] жалатылған есік тұтқалары мен алты [[Шырағдан|шырағдан]] да халық өнерінің лағыл-маржандарының қатарына жатады. Бұларда да оны жасаушы исфаһандық шебер [[Тадж әд-Дин Изеддин |Тадж әд-Дин Изеддиннің]]нің есімі жазылған. Қола шырағдандағы жазулар һиджраның [[799]] жылы 20 рамазанында жасалғандығын көрсетеді. Бүкіл құрылыстың мағыналық кіндігі — әулиенің көрханасы болып табылады. Бұл — қабырғаларының ұзындығы — 7,15 метрлік төртбұрышты бөлме. Қабырғаларында [[сталактиттер |сталактиттермен]]мен әшекейленген тайыздау ойықтары бар. Көрхананың төбесі қос қабатты күмбезбен көмкерілген. Ішкі күмбезі — құрылыстық, сыртқы күмбезі — көркемдік міндет атқарады. Көрхана күмбезі бұрыш-бұрыштағы төрт білікке тіреліп, биік мойындықпен көтерілген. Сыртқы күмбезі қатпарлы. Бұл қатпарлар өсімдік өрнекті пішіндес мозаикамен қапталған. Солтүстік портал қабырғаларының көркемдігі көрген жанды таң қалдырады. Үш ширектік діңгекшелері алты қырлы тақталармен қапталған, көгілдір түсті бояулармен айшықталған. Көрхананың дәл ортасында [[Қожа Ахмет Ясауи|Қожа Ахмет Ясауидің]]дің сағана-құлпытасы орнатылған. Ол жасыл түсті [[яшма |яшмадан]]дан жасалған, ернеуіне нәзік өрнектер салынған. [[Қазандық |Қазандық]] пен көрханадағы [[Сафар шебер]] өрнектеп жасалған ағаш есіктер көркемдігімен көз жауын алады. Көрхана есігінің ою-өрнектері сүйекпен ерекше нақышталған. [[Есік]] жұқа темірмен қақталып, оған алтынмен жазулар түсірілген. Есіктің үстіндегі тас тақтайға көрхана Әмір Темірдің бұйрығымен тұрғызылғандығы жайында жазылған. Кесененің мешіті де аса бір тамаша архитектуралық құрылыс.

Ол мойындығында 16 терезесі бар, шағындау қос қабат күмбезді сопақшалау келген зал. Оған қазандық бөлмесінен [[Жолбарыс хан дәлізі]] арқылы өтуге болады. Мешіттің батыс жақ кабырғасына [[Мекке |Меккедегі]]дегі [[Қағба |Қағба]] сияқтандырып 3,5x2,5 метрлік мозаикалық [[михраб |михраб]] орнатылған. [[Михраб]] мешітке ерекше көрік беріп тұр. Оның беті мозаикамен және өсімдік суретімен әшекейленген. [[Михраб]] — жебе ұшты арқасы бар ойық. Бұл ойық көгілдір түсті мозаикамен көркемделген, тік бұрышты сәндік белдеумен қоршалған, оған ақ әріптермен Құран сөздері жазылған. Әр жерден әсемдік үшін жалатылған алтынның сілемі көзге шалынады. Кесененің оңтүстік-батыс жағында діншілдердің ораза ұстауына және [[Құдай|Құдайға]]ға құлшылық етуіне арналған жер асты мінажатханалары [[Қожа Ахмет Ясауи|Қожа Ахмет Ясауидің]]дің көзі тірі кезінде жасалып, қайта жаңғыртылған. XVI ғасырда мешітке іргелес қосалқы бөлмелер тұрғызылған. Бұлар: батыс беткейдегі дәрет алатын [[тахаратхана |тахаратхана]] мен [[Үлкен Ақсарай|Үлкен Ақсарайдың]]дың солтүстік- шығысындағы "балхи" тәсіліндегі иықпен көмкерілген жер асты зираты. XVI ғасырдан кесененің жекелеген бөлмелеріне әйгілі адамдардың сүйектері қойыла бастады. Қожа Ахмет Ясауи кесенесінде және оның төңірегінде [[Жолбарыс хан]], [[Есім хан]], [[Абылай хан]], Әмір Темірдің шөбересі [[Бабыр хан |Бабыр хан]], [[ Қазыбек би |Қаз дауысты Қазыбек би]], [[Жәнібек батыр]], т.б. белгілі адамдар жерленген.

[[1864]] ж. [[Черняев]] бастаған Ресей әскерлері Түркістан қаласын алған кезде [[полковник Веревкин]] қала қорғаушылары бас сауғалаған Қожа Ахмет Ясауи кесенесін [[зеңбірек|зеңбірекпен]]пен атқылады. Оның снарядтары кесенені 11 жерден опырып кетті. [[1871]]—72 жылдары А. Кун 7 дана фотосуретті "Түркістан" альбомын құрастырды. Бұл әлем жұртшылығының пікірін Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне бұруға белгілі дәрежеде әсер етті. Соның нәтижесінде Ресей өкімет орындары Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне көңіл бөле бастады. [[1884]] ж. патша үкіметі кесенені жөндеуге 15 мың сом қаржы бөлді. XIX ғасырдың соңына қарай ғалымдар Қожа Ахмет Ясауи кесенесі— эпиграфикасын зерттеуге ден қоя бастады.

[[1907]] ж. Қожа Ахмет Ясауи кесенесін жөндеуге мұсылман бұқарасынан ерікті түрде жәрдем жинауға әрекет жасалды. [[1910]] ж. [[Түркістан|Түркістанда]]да жергілікті орыс әкімшілігінің бақылауымен кесенені жөндеуге қаражат жинайтын арнайы комитет құрылып, мұсылмандар жинаған 13 мың сомға ғимараттың төбесі мен қабырғаларының бір бөлігіне азды-көпті жөндеу жүргізілді. Қожа Ахмет Ясауи кесенесін исламның [[Қазақстан|Қазақстандағы]]дағы басты орталығы ретіндегі діни қызметіне тосқауыл қоюға ұмтылған [[кеңестік тоталитаризм|кеңестік тоталитаризмнің]]нің әрекеттері діттеген жеріне жете алмады. [[1978]] ж. қыркүйекте [[Қожа Ахмет Ясауи республикалық мұражайы]], [[1989]] ж. 28 тамызда Қазақстан Үкіметінің шешімімен [["Әзірет Сұлтан қорық-мұражайы "]]ашылды. [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] [[ЮНЕСКО]]-ның 27-сессиясында кесене дүние жүзіндегі [["Мәдени мұра"]] тізіміне енді ([[Париж]], [[23 маусым]], [[2003]]).<ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы.

«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref>