Кесірткелер: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш Bot: Migrating 77 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q15879 (translate me) |
Өңдеу түйіні жоқ |
||
1-жол:
[[Сурет:AAB004 Uromastyx hardwickii 763.JPG|right|thumb|right|200px| Кесіртке]]
'''КЕСІРТКЕ'''(Saurіa) – [[қабыршақтылар]]дың бір отряд тармағы. Қазба қалдықтары [[триас]] кезеңінен сақталған, жыландардың арғы тегі болып саналады. Кесіртке [[Жер]] шарының суық аймақтарынан басқа жерінің бәріне дерлік таралған. Бұлардың қазіргі кезде 20 тұқымдасқа, 350 туысқа бірігетін 4000-нан астам түрі бар.
[[Қазақстан]]да 6 тұқымдасы ([[жармасқы]], [[ешкіемер]], [[кесел]], [[ұршықсап]], [[жабысқақ]], [[кәдімгі кесіртке]]), 13 туысы, 30 түрі кең таралған. Кәдімгі кесіртке тұқымдасының республикамызда 2 туысы бар:
8-жол:
Бұлардың Қазақстанда 11 түрі кездеседі. Мысалы, [[секіргіш кесіртке]] (Lacerta agіlіs, тұрқы 12 см-дей) республиканың солтүстік бөлігінде, [[Алтай]], [[Сауыр]], [[Жетісу]] (Жоңғар) Алатауы, [[Тарбағатай]], [[Күнгей Алатауы]]нда; [[тірі туатын кесіртке]] (Lacerta vіvіpara, тұрқы 7,5 см-дей) [[Батыс Қазақстан]], [[Ақмола облысы]]нда, [[Алтай]]да; [[жүгіргіш кесірт]] (Eremіas velox, тұрқы 8,5 см-дей) мен [[орташа кесірт]] (Eremіas іntermedіa, тұрқы 7 см-дей) республиканың оңтүстік аймақтарында; [[жолақты кесірт]] (Eremіas scrіpta, тұрқы 6 см-дей) [[Каспий|Каспий маңындағы]] құмнан бастап, [[Алакөл]]ге дейін; [[торлы кесірт]] (Eremіas grammіca, тұрқы 10 см-дей) [[Арал|Арал теңізінен]] Алакөлге дейін таралған.
Кесірткелердің көптеген түрі жерде жүреді, ағашқа, бұтаға өрмелей алады, құмға батып кететін түрлері де бар (бат-бат кесіртке). [[Галапагос игуана]]сы [[мұхит]] жиегіне жақын жердегі суда кездеседі. Денесі жалпақ, қысқа не ұзынша келеді. Денесінің тұрқы 3,5 см-ден 4 м-ге (қ. Кесел) жетеді. Тері қабыршағының пішіні, құрылысы, үлкендігі әркелкі, оның түрлік жіктелімге бөлгенде үлкен мәні бар. Аяғы кейбір түрінде өте жақсы жетілген, кейбіреуінде [[редукция]]ға ұшыраған (тек қалдығы қалған). Тісі бірқырлы кейде көпқырлы болады. Тілінің құрылысы да әр түрлі. Мысалы, жармасқы мен ешкіемерде – жалпақ, қалың етті; кеселде – ұзын, ұшы екіге айрылған; [[хамелеон]]да – өте ұзын, түп жағына қарай жуандайды. Көздерінің қабағы қозғалмалы, ойнақшып тұрады. Қауіп төнгенде көбі құйрығын үзіп тастап қашады, бірақ көп кешікпей жаңадан құйрық пайда болып бұрынғы қалпына келеді. Жұп [[копулятивті органдар]] (жыныстық мүшелер) болады. Кесірткелердің көпшілігі жұмыртқалайды. Ұсақ түрлері 1 – 2, орташалары 8 – 20, ірілері оннан астам жұмыртқа салады. Кесірткелердің арасында жемін күндіз де, түнде де аулайтын түрлері бар. Түрлі жәндіктер мен олардың дернәсілдерімен, [[өрмекшілер]], [[моллюскілер]], [[Құрт|құрттармен]], ұсақ кемірушілермен, құстар және олардың жұмыртқасымен, бақа, жыландармен, аздаған түрі өсімдіктің жұмсақ бөліктерімен, жемісімен және тұқымымен қоректенеді. Кесірткелер – ауыл шаруашылығына зиянды жәндіктерді жеп, негізінен, пайда келтіретін [[жануарлар]], бірақ Кесірткелердің арасында денелерінде жәндіктердің, кененің қансорғыш түрлері тіршілік етіп, адамға, жануарларға, малға қауіпті ауру қоздырғыштарын тарататын түрлері де бар. Кесірткелердің терісінен түрлі бұйымдар жасалады. Кейбір түрлері улы келеді. Кесірткелер көп ауланған, олардың санының жылдан-жылға азаюына байланысты қорғауға алынып, 36 түрі мен түр тармағы Халықаралық табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына», ал республикадағы 3 түрі ([[жұмырбас шұбар кесіртке]], [[Зайсан жұмырбас кесірткесі]] және [[кесел]]) Қазақстанның [[Қызыл кітап|«Қызыл кітабына»]] енгізілген.
[[Санат:Кесірткелер| ]]
| |||