|
**[[Шақшақ]] Шақшақ Аманжолдан тарайды, Аманжол Елеместен.
**[[Аманжолдан]] - [[Әлімбет]], [[Бәімбет]], [[Шақшақ]].
**Шақшақтан - Шақшак [[ЖәнибекШақшақ БатырЖәнібек]] Батыр Қошқарұлы
*Бұл шежіренің текқанатек қана бір нұсқасы.
== Тарихы ==
Арғын тайпасының рулары бүкіл Қазақстанда қоныстанды, бірақ олардың мейлінше көп табан тіреген жерлері мыналар: Орталық Қазақстанда Есіл, ҚұпапөтпесҚұланөтпес, Терісаққан, Қума өзендеріиіңөзендерінің аңғары, Қорғалжын, Теңіз колдеріпіңкөлдеріпің төңірегі, Нұра өзені мен оның көптеген салаларьшыңсалаларының бөйыбойы; Шығыс Қазақстанда Шыңғыстау, Шұбартау даласы, ТөқырауТоқырау, Бақанас өзендерінің бойы, Солтүстік Балқаш өңірі, Қарқаралы таулары және оның көптеген өзендері бар төңірегі, Ащысу., Нұра өзендерінің бас жағы, ҚарасөрҚарасор, Қатынкөл, Саумалкөл көлдерінің төңірегі, Баянауыл маңы мен Ертіс бөйыбойы; Солтүстік Қазақстанда Кішіқарой және Ебейті көлдерінен бастап, одан әрі Есіл мен оның салалары бойымен батысқа қарай, Зеренді, Алабота, Жалбыркөл, Сәулекөл, Ақпан-бөрлі, Тайсары, Жабай, Жыланды өзендерінің т. б. бөйыбойы.
Арғындар Кіші жүз жерінде де мекен еткепеткен, ол жерлер: Қарақамыс, Шошқалы, Сарыкөл, ҚөйбағарҚойбағар көлдерінің тоңірегітөңірегі, көптеген шағын өзендердің бойы мен осы көлдер маңыидағымаңындағы алқаитаралқаптар, Торғайға құятын ҮлкептамдыҮлкентамды, Мойылды, Сарыторғай деген шағын өзендердің бойы, сондай-ақ Торғай өзенінің бас жағы және Сарыкөл тоңірегітөңірегі.
Жалпы алғанда, Арғын тайпасының қоныстанған жерлері осы. Рулардың орналасуы туралы деректерді архивмұрағат құжаттарынан, әсіресе сыртқы округтер бойынша мәліметтер келтірілетін құжаттардан аламызалынады. Оларда мейлінше төлықтолық көріністер беріледі.
Арғын тайпасы руларының орналасуын Шығыс Қазақстаннан бастап, содан әрі жылжимыз. Топонимика елеулі өзгерістерге ұшырағанын көруге бөладыболады. Кейде қазіргі карталардапкарталардан рулардың XIX ғасыр мен XX ғасырлардағы орналасқан жерлерін анықтау қиын, өйткені өлкенің отарлапуынаотарлануына байланысты төңкеріске дейінгі әр түрлі деректемелерде көрсетілген атаулардың орнына, кейін орысша атаулар берілген. Бұл мәліметтерді неғұрлым кейінгі мәліметтермен салыстыруға тырысамыз және оқырмандарға түсінікті болуы үшін тым болмағанда оқырмандар біле бермейтін жерлердің шамамен алынған географиялық координаттарын немесе орналасқан жерлерін белгілі пункттерге, өзендерге, көлдерге, тауларға т. б. байланыстыра көрсетеміз. Жоңғарлар қуып шығарылғашіаншығарылғаннаан кейін қазақ руларының шығыстағы қоныстарына қайтып оралуы үш бағытта: Орта Азия жағынан Шу өңірі арқылы Сарыарқа даласы, ТүркістанианТүркістаннан Ерейментау жәие Оңтүстік Сібірден (Ертіс, Ом өзендерінепөзендерінен) Ертіс алқабы бағытында жүрді. Аңыздарға қарағаидақарағанда, Сарыарқа даласына (Есіл, Нұра, Түндік озендеріөзендері бойыиабойына) алғаш келгендердің бірі Қанжығалы руының қауымдары болған. Осы рудың билері Абыз беп Шомақ бос қоныстарға өз тайпаластарын шақыра бастайды.
ЖоцғарЖоңғар шапқыишылығышапқыншылығы жылдарында көшіп кеткен Қаракесек руы Ташкент маңында тұрып, олардың биі Бертіс (қараңыз: 2кесте2-кесте БошаішаиБошашан тарағаптараған төртіпшітөртінші ұрпақ М. М.) осы қалада белгілі бір қызмет атқарған. ҚапжыгалылардыңҚапжығалылардың ұсыныс жасауы уақыт жағынан Бертіс бидің шөбересі Қазыбек бидің (қараңыз: 2кесте2-кесте) заманыиа тұстас келеді. Қазыбек би көшіп бару мүмкіндігін білу үшіиүшін Қу және Едірей таулары төңірегін мекендеген Қанжыгалы руының билеріне өз адамдарын жібереді.
ОкілдеріӨкілдері жақсы хабар әкелгеннен кейін Қазыбек би Қаракесек руының өзі билейтін Бошан атасымен жәпежәне Қуандық руының Алтай атасымен (қараңыз: 2кесте2-кесте) бірге көтеріле көшіп Сарыарқаға, қанжығалылардың қопыстарыпақоныстарына беттейді. Аңыздарда былай делінеді: Темеш (алтай) руыианруынан Найман тайпасы 40 биепі ұрлап, сойып алған. НаймаидарНаймандар ол етті ерулік дәстүрімен қонақасыға берген. Сосын жайылымды жаңадан көшіп келгендерге тастап, өздері көшіп кеткен.
ХальтқХалық пен мал санының көбеюіне байланысты жердің таршылығы байқалып, қаракесектер қанжығалыларды Баянауыл тауына, ал Қуандық руының Алтай атасын Ақмола даласындағы Семізқыз тауыиатауына ығыстырған. Қаракесек руының қауымдары Кейт, Боқты, Қу, Едірей, Абыралы таулары мен соларға шектес жерлерді қоныстанды. XIX ғасырдың бас кезінде Ақмола даласынап және солтүстіктен (Ом өзенінен) Қарқаралы тауларына Тарақты руы көшіп келді.
XIX ғасырдыцғасырдың 40жылдарында40-жылдарында күші мығым Қамбар руы тарақтыларды Көкшетаудан ығыстырып шығарды. XIX ғасырдың 40жылдарыида40-жылдарында Абылай ханның кенже ұлы Шама сұлтан Солтүстік Балқаш өңірінің шөл даласыпандаласынан көшіп келген ДаданТобықтыДадан Тобықты руын ШыңғыстаудаиШыңғыстаудан қуып шықты. Осылайша көшіп келіп, бір руларды екіишілерініңекіншілерінің ығыстырып шығаруы аз болмаған. Сонымен, солтүстік ендіктің 50 градусы мен шығыс бөйлығыныңбойлығының 40 градусыпанградусынан шығыс ендіктің 48 градусы және одан оңтүстікке қарай солтүстік Балқаш өңірінде арғындар көшіп жүрген және басқалардан гөрі олардың арасында Қаракесек руы өте көп болған. Осы көшпеидікөшпенді қауымдар негізінде 1824 жылы Қарқаралы округі құрылды, ал кейініректе олардың к,ысқықысқы және жазғы қөныстарықоныстары құрылды, томендетөменде ол жерлер келтіріліп те отыр. Жоғарыда келтірілген болыстар бойынша ауылдар, шаңырақтар, халық сапы туралы да мәліметтер бар. 4- және 5кестелерді5-кестелерді салыстыра отырып, XIX ғасырдың бірінші жартысыидажартысында болған таксоиимиялық жіктердің (туыстықтың басталуын), сөндайақсөндай-ақ бір облыстағы рулардың бөлшектеиуінбөлшектенуін немесе эрәр түрлі рулардың бірігуін анықтауға болады. XIX ғасырда болыстар ру атымен аталған және солар Пойыншабойынша арғыидардыңарғындардың рулыққұрамындағырулық құрамындағы орнын анықтауға бөладыболады. Мысалы, Қарауыл, Шақша қШақшақ, Тобықты рулары арғындардың екінші тармағы Момындарға жатады (қараңыз: 2кесте2-кесте).
Округтегі ең көп Қаракесек руы бірінші топқа МейрамсөпығаМейрамсопыға жатады. Бұл жерде де туыстық ру басынан емес, Қаракесектен тарайтын жаңа <s>патрилиндждерден</s> басталады: КошімКөшім Қаракесектің үшінші ұрпағы Көшім атасының (қараңыз: 2кесте2-кесте). ҚамбарҚаракесектіңҚамбар Қаракесектің асырап алған баласының; БайбөріҚаракесекБайбөрі Қаракесек немересінің; Айбике және Нұрбике-Шаншар-Қаракесектің Шаншар әйелдері (Айбике мен Нұрбике) қөсылғагіқосылған Қаракесектің төртінші ұрпағыиыңұрпағының; ҚарсенҚарпықҚарсон Қарпық Қаракесектің төртінші ұрпағы болатын. ҚарсенҚарсон атасы мен Қуандық руы Қарпық атасының; ӘлтекеСарымӘлтеке Сарым осы аттас аталарыпыңаталарының ҚояпшыТоғайҚояншы ҚаракесектеиТоғай Қаракесектен төртінші ұриақұрпақ болатын ҚояишыҚояншы жәие Тоғай аталарының атымен аталады. СондайақСондай-ақ, арғыиарғын тайпасында дербес болыс құрғаиқұрған Тарақты руын да атап өткен жөн. Егер XIX ғасырдың 30жылдарыида30-жылдарында болыстар (5кестеиі5-кестені қараңыз), мысалы, Қарауыл, ӘлтекеСарымӘлтеке-Сарым сияқты біртектес болса, 40жылдарда40-жылдарда болыстардың бөлшектепуі немесе түрлі рулардың бір болысқа бірігуі де біртектес болды. Мысалы, Тобықты болысы, Дадан, Мәмбет, КүшікТөбықтыКүшік-Тобықты (Дадан Тобықты, сопдайақсондай-ақ ТобықтыдаиТобықтыдан тарайтын бесіишібесінші ұрпақ Мәмбет пен Күшік (қараңыз: 2кесте2-кесте) болып боліигеибөлінгеи. Ал ҚарауылҚамбарҚарауыл-Қамбар болысы екі, қарауыл қазақтарының бір болысқа біріккспіі/біріккені көрсетеді. Алуан түрлі қауымдардың мұндай бірлестіктері жайылымдарды және жалпы алғанда өз мүдделерін бірлесіп қорғау қажеттігінен туды. Шынына келгенде, 30-жылдарда Қарауыл атасы 4 ауылдан, ал Қамбар атасы 10 ауылдан тұрған (қараңыз: 5-кесте). Өстіп үлкен бір болысқа біріккенде ғана олар басқаларына қарсы тұра алатын еді. Бірақ болыстардың бөлшектенуі бұдан әрі де жиі кездесті, оған жайылымдардың жеткіліксіздігі мен жаңа қоныстар іздестіру себеп болды. Мәселен, 30-жылдары Тобықты болысында басқалардың бәрінен де көп көрсеткіш 50 ауыл болған (қараңыз: 5-кесте). 40-жылдардың басында олар Мәмбет-Тобықты, Күшік-Тобықты болыстарына бөлінді (қараңыз: 4-кесте). 1850 жылғы 18 қаңтарда Мәмбет-Тобықты болысының старшындары мен билері Қарқаралы округтік приказына бұл болысты (16 старшындық; 1723 шаңырақ) екіге бөлуді, одан 8 старшындықты (825 шаңырақ) бөліп шығаруды өтіне келіп, олар былай деген: «...басқа 8 старшындық пен болыс басқармасынан мүлде басқа жақта әрі алыс қашықтықта (200 шақырымнан астам) болғандықтан, заңда көрсетілген міндеттерді атқаруда да, тығыз орналасқан қоныста малды азықтандыруда да қиыншылықтарға ұшырап келдік, қазір де ұшырап отырмыз». Сібір қазақтары шекаралық басқармасының ұсынысы бойынша, бұл болыс кейін: Мәмбет-Тобықты және Жүз-Мәмбет-Тобықты деген екі болысқа бөлінді. Одан бұрып, 1843 жылы, Байбөрі болысы екіге бөлінген болатын. Егер 30жылдары 279 ауылдағы 16532 шаңырақта барлыгы 115240 жан болса (қарацыз: 5кесте), 1841 жылғы деректер бойынша Қарқаралы округіндегі 136 ауылдағы 15022 шаңырақта 101 251 адам болған.
Алуаи түрлі қауымдардың мұндай бірлестіктері жайылымдарды және жалпы алғанда өз мүдделерін бірлесіп ңорғау қажеттігінен туды. Шынына келгенде, 30жылдарда Қарауыл атасы 4 ауылдан, ал Қамбар атасы 10 ауылдан тұрған (қараңыз: 5кесте). Өстіп үлкен бір болысқа біріккеыде ғана олар басқаларына қарсы тұра алатын еді. Бірақ болыстардың бөлшектенуі бұдан әрі де жиі кездесті, оған жайылымдардың жеткіліксіздігі мен жаңа қоныстар іздестіру себеп болды. Мәселен, 30жылдары Тобықты болысында басқалардың бәрінен де көп көрсеткіш 50 ауыл болған (қараңыз: 5кесте). 40жылдардың басында олар МәмбетТобықты, КүшікТобықты болыстарына бөлінді (қараңыз: 4кесте). 1850 жылғы 18қаңтарда МәмбетТобықты болысының старшындары мен билері Қарқаралы округтік приказына бұл болысты (16 старшындық; 1723 шаңырақ) екіге бөлуді, одан 8 старшындықты (825 шаңырақ) бөліп шығаруды өтіне келіп, олар был аи деген: «...басқа 8 старшындық пен болыс басқармасыиан мүлде басқа жақта әрі алые қашықтықта (200 шақырымнан астам) болғандықтаи, заңда корсетілгеи міндеттерді атқаруда да, тығыз орналасқан қоныста малды азықтандыруда да қиыншылықтарға ұшырап келдік, қазір де ұшырап отырмыз». Сібір қазақтары шекаралық басқармасының ұсьшысы бойыпша, бұл болыс кейін: МәмбетТобықты және ЖүзМәмбетТобықты деген екі бөлысқа бөлінді. Одан бұрып, 1843 жылы, Байбөрі болысы екіге бөлінген бөлатын. Егер 30жылдары 279 ауылдағы 16532 шаңырақта барлыгы 115240 жан болса (қарацыз: 5кесте), 1841 жылғы деректер бойынша Қарқаралы округіндегі 136 ауылдағы 15022 шаңырақта 101 251 адам болған.
Ауылдардың, шаңырақтардың, халықтың бұлайша кемуіне, сөз жоқ, кейбір ауылдардың солтүстікке (Баянауыл таулары мен Ертіс жағына) және батысқа (Ақмола даласына) көшіп кетуі себеп болған. Облыстық басқару формасына көшкен кезде Қарқаралы арғындары дербес әкімшілік олшем Қарқаралы уезі болып келген еді, ол уезд Шыңғыстаудың батыс сілемдеріггеп Мойынты озені мен Ақадыр шептеріііе дейін, Балқаш көліпен Баянауыл таулары аймағына дейіп созылып ж а та тын. 1897 жылғы деректер бойынша, уезде барлығы 104569 қазақ болған. Онда 181 старшындық болып, олардағы шаруашылықтар саны 30 528ге жеткен. Алғашқы он жыл ішінде уезд халқы көбейіп, 38 616 шаруашылыққа жетті, олардың ішінде арғындар 32 515 шаруапіылық еді. Қалған шаруашылықтар басқа тайпаларға жатады. (Олар жайында тиісті бөлімдерде айтылады). Қазақстанда облыстық басқаруды енгізе отырып, орыс үкіметі жаңа әкімшілік өлшемдер енгізуге, оларға рульщ атау бермей, топономикасын қоса өзгертіп, рулық негізді түптамырымен жоюға ұмтылды (мысалы, Тоқырауын Тоқырауын өзені, Шұбартау ІПұбар таулары т. б.). Уезде барлығы 19 болыс болды. Мұндай саясат Ресейдің озіндегі капитализм дамуына байланысты түбегейлі өзгерістерге сай келген еді.
|
