Зайсан ауданы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
89.218.0.36 (талқылауы) істеген нөмір 2012347 түзетуін жоққа шығарды |
Arystanbek (талқылау | үлесі) ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB |
||
37-жол:
==Территориясы==
Оңтүстігін Маңырақ жотасының шығыс бөлігі мен [[Сауыр жотасының]] батыс бөлігі, жазық келген солтүстік жағын [[Зайсан қазаншұңқыры]]ның шығыс бөлігі алып жатыр. Қазаншұңқырдың солтүстік-шығыс бөлігінде [[Айғырқұм құмы]] орналасқан. Ауданның теңіз деңгейінен биіктігі таулы бөлігінде 2500 – 2700 м, жазық бөлігінде 400 – 1000 м аралығында. Сауыр жотасының Үйдене өзені басталар тұсындағы ең биік шыңының биіктігі 2950 м. Ауданның Қытаймен шектесетін шығыс жағындағы Сауыр жотасында Баймырза асуы орналасқан. Кен байлықтарынан титан кентасы, шағын тас көмір, жанғыш тақтатас кендері, саз, құм, т.б. құрылыс материалдары бар.
==Тарихы==
«Зайсан» деген жер ежелден дүние жүзі ғалымдарының, саясаткерлерлерінің, елбасыларының назарын аударған екен. Орыстың ұлы патшасы [[Петр I]] бұдан 280 жыл бұрын Зайсан жағынан бекініс салуды міндеттеп, әскери экспедиция жіберген. Оның бұл мақсаты 140 жылдан кейін жүзеге асты, 1860 жылдарда Зайсан қаласының іргесі қаланды. Содан бері, ел - мемлекеттің аса маңызды стратегиялық орны болып саналады.
Зайсан - Шығыс Қазақстан облысының әкімшілік аудандарының бірі, облыстың оңтүстік – шығысындағы – Сауыр мен Тарбағатай тауларының солтүстік сілемдерімен, Зайсан қазан шұңқырының оңтүстік жағы мен Қара Ертіс өзенінің солтүстігіне дейін созылған алқапта орналасқан өңір. Әкімшілік бірлік ретінде 1928 жылы Семей облысының құрамында құрылған. Ол кезде ауданға 70-тен астам елді пункттер қарады. Бұл - қазіргі 6 ауданға қарасты ірі елді – мекендер.
1939 жылдан бастап, Зайсан ауданы Шығыс Қазақстан облысына қарады. Зайсан ауданынан бұдан кейін, Тарбағатай, Марқакөл, Күршім, Ақсуат және Көкпекті аудандары бөлініп шығып, жеке аудандар болып бекітілді.
50-жол:
Өңірде - қазақтың орта жүзінің [[найман]], [[керей]] руларынан тараған [[меркіт]], тұзақшы, уақ, төртуыл, ақболат, қожанбет, қожан, санияз ата – баба ұрпақтары жоңғар шапқыншыларынан бұрын тұрып, көшпелі өмір сүрген.
Аудан - ауыл шаруашылығы бағытында жұмыс істейді. Мал, егін шаруашылықтарымен қоса, ірі бау – бақша мен жеміс – жидек дақылдарымен өркендеп, мол табыстарға ие болған өлке. Сонымен қатар, халық тұтынатын тауарлардың бірі – көмір мен минералды емдік су өндірумен айналысады.
[[1918]] жылы Зайсан шекарашылар отряды құрылып, Қытаймен арадағы шепті қырағы қорғауда.
61-жол:
[[1962]] жылы балалар музыка мектебі ашылды.
[[1975]] жылы Зайсан өлке-тану мұражайы ұйымдастырылып, ауданымызға байланысты көптеген тарихи құжаттар осында жинақталған.
[[1993]] жылы Мемлекеттік архивтің филиялы құрылды.
==Табиғаты==
81-жол:
==Бiлiм беру==
[[Сурет:Zaysan bilim beru 2.JPG|left|thumb|300x300px
2010 жылғы деректерге сәйкес Зайсан ауданы бойынша мектеп жасына дейінгі 2875 баланың 400-і 5 мектепке дейінгі мекемеде, 1109-ы мектеп жанындағы шағын орталықтарда, бұл барлық баланың 76,6 пайызын құрап отыр. 2010 жылы 8 орта мектеп / Кеңсай, Абай, Амангелді, Шілікті, Қазақстан, Айнабұлақ, Мүкарама, Қаратал/ жанынан ашылған орталықтар кеңейтіліп, 140 орынды 8 топ, №1 «Еңлік» балабақшасында 50 орынды 2 топ қосымша ашылды, Қаратал, Сартерек ауылдарынан 75 орынды 2 жеке меншік балабақша ашылды.
Аудандағы 29 мектепте білім алып отырған 6557 оқушыны бар. Мектеп оқушыларының бос уақытын мазмұнды ұйымдастыру мақсатында 846 оқушы мектептен тыс мекемелерге тартылып отырса, 4339 оқушыға мектептерден 266 спорт секциялары мен үйірмелер ұйымдастырылып отыр.
Ауданда 6439 оқушының 4008-не мектеп асханалары арқылы ыстық тамақ ұйымдастырылған, оның ішінде 1-4 сыныптардың 2396 оқушысы 100 пайыз тегін ыстық тамақпен қамтылған.
==Ауыл шаруашылығы==
Зайсан ауданы облыс бойынша мал шаруашылығы және егіншілікпен айналысатын аудандардың бірі. Барлық жер көлемі 10444 мың га, соның ішінде егістік жер – 24,0 мың га, шабындық – 53865 га, жайылым - 747944 га. Сиымдылығы – 75 млн. м3 Үйдене су бөгені арқылы 8,3 мың га егістік жер суарылады. Кендірлік су жүйесі арқылы – 11,3 мың га егістік жер суарылады. Ауданда ұзындығы - 174 км Кендірлік өзені, ұзындығы 102 км Үйдене өзені, ұзындығы – 65 км Шағаноба өзені, 55 км Жеменей өзені, 30 км Теректі өзендері бар. Ауданның ауыл шаруашылығы саласының дамуы осы өзендермен тікелей байланысты. Аудандағы 1 қалалық және 8 ауылдық округтер бойынша 1313 шаруа қожалығы,1-ЖШС,2 ауылдық тұтыну кооперативі,6 су пайдаланушылар кооперативтері бар. 2010 жылы 12 айда өндірілген ауыл шаруашылығы өнімдері 7 млрд.9 млн. теңгені құрап, өткен жылғыдан 26,0%-ға артты. Барлық қаржы көздерінен 268 млн. теңге инвестиция тартылды.
===Мал шаруашылығы===
102-жол:
===Өсімдік саласы===
[[Сурет:Zaysan auil sharuashiligi.JPG|thumb|200x200px
2010 жылы аудан бойынша егілген егістік көлемі 12916 га құрады. Оның ішінде дәнді астық 4720 га, майлы дақылдар- 2986 га, картоп-1472 га, көкөніс-бақша дақылдары-786 га. Биыл 2009 жылға қарағанда дәнді астық – 124,1%, картоп - 101,4%, көпжылдық шөп – 133,7% артық егілді.Көктемгі егісті жүргізуге аудан шаруашылықтарында бидай тұқымы, жанар-жағармай жеткілікті болды. Аудан шаруашылықтарында көктемгі егіс жұмыстарына қажетті техникалар толық жөнделіп, дайындалды. Тракторлардың, трактор тіркемелерінің , соқалар, қопсытқыштар, тырмалар, тұқым сепкіштер дайындығы -100 % -ды құрады. Көктемгі егіс жұмыстарын жүргізу үшін 540 тонна дизель отыны ауыл шаруашылығы құрылымдарына тасылып жеткізілді. Ауданның тауар өндірушілерін ауылшаруашылық дақылдарының аудандастырылған сорттарының жоғары сапалы тұқымдарымен қамтамасыз ету үшін 2007 жылы «Әмірен» шаруа қожалығы негізінде тұқым шаруашылығы құрылды. Бұл шаруашылық дәнді және майлы дақылдардың 1, 2, 3 репродукциялы тұқымдарын көбейтумен айналысады. 2010 жылы жоғары сортты арпа тұқымын 139 га , 21 га сұлы тұқымын көбейту мақсатында септі. Ауданда 6 су пайдаланушылар кооперативі құрылып «Әділет» басқармасынан тіркеуден өтіп, жұмыс істеуде. Күздік жиын-терін кезінде 4720 га дәнді астық орылып,одан 7560 тн өнім алынып, әр гектардан 16,0 центнерден өнім алынды.640 гектар көкөністің әр гектарынан 142 центнерден өнім алынып, барлығы 9115 тн өнім жиналды.Майлы дақылдардың әр гектарынан 6,1 центнерден өнім алынды.
109-жол:
==Ауданның қазіргі кездегі өзгерістері==
Аудан орталығы мен облыстың ара – қашықтығы - 465-тей шақырымдық жер.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуымен елімізде кеден қызметі жолға қойылған. 1992 жылыдың мамыр айынан бастап, Шығыс аймақтық кеденіне қарасты «Майқапшағай» кеден бекеті құрылды. Ал, 1992 жылдың 22 желтоқсанынан бастап, Майқапшағай кедені болып бекітілді. Сондай-ақ, 2006 жылдың сәуір айынан бастап, «Майқапшағай-Жеменей» шекара сауда орталығы ашылған.
2003 жылы Зайсан өңірінің Шілікті ауылында Қазақстан [[археологтарының]] қазба жұмыстарының негізінде, [[«Шілікті қорғаны»]] табылды. Онда ежелгі [[Сақ тайпасының]] [[«Алтын адамы»]] жауынгері табылды.
==Өндіріс==
121-жол:
2005 жылдан бастап, ЖШС «Балық өнім Шығыс» зауыты жұмыс істеуде. Сол сияқты минералды емдік сулар өндіруде. Әсіресе, Арасан-Талды, Ащылы жерлеріндегі сулардың көздері ашылып, игеру жолдарына қойылған. Онымен ЖШС «Зайсан сулары» айналысуда. Қазіргі таңда, біздің емдік ас-суымызға Өскемен, Семей, Қарағанды қалаларынан сұраныстар түсуде. Көршілес Қытай еліне де шығару көзделініп отыр.
2006 жылдың шілде айында облыстық көрмеде «Зайсан» минералды суы жүлделі бірінші орын мен хрусталь кубокқа ие болды. Сондай-ақ, республикалық көрмеге қатысуға жолдама алды.
Аудан халықтарына АОА, өкпе ауруына қарсы аурухана, отбасылық – дәрігерлік амбулатория, фельдшерлік – акушерлік пунктілер, 11 дәріхана, 7 базар, 100 шақты дүкен түрлері, 8 АЗС, 25 тамақтандыру жерлері және халыққа түрлі көмек көрсету орындары бар.
Аудан бойынша білім беретін мектептердің саны – 30, ал олардағы шәкірттер құрамы – 7994, ауыл мектебі – 24 болса, шағын комплетілі мектептер -17, мектепке дейінгі 3 бала мекемесінде 203 бүлдіршін тәрбиеленсе, мектептен тыс мекемелерге 809 бала қамтылған. Мектептер компьютерлендіріліп, Интернетке қосылып, мультимедиялық кабинеттер де ашылған. Жазғы каникул кезінде балалар мен жасөспірімдерді демалдыру мен сауықтыру орындары қызмет көрсетеді. Өнер мектебі, балалар мен жасөспірімдір мектебі, спорт мектептері бар.
==Танымал адамдары==
Жалпы, аудан өміріндегі ең ауыр және жауапты болған кезең – [[Ұлы Отан соғысы]] жылдары болды. Майданға – 6569 және еңбек армиясына – 1099 зайсандықтар аттанған. 2595 адам майданда қаза болды, 238 госпитальда жарадан өлді, 1339-ы хабар – ошарсыз кетті., 175 адам әр түрлі аурудан қайтыс болды, 3 адам неміс тұтқынында каза болған. Басқалары жараланып, мүгедектікке душар болып, аман – есен туған елге оралды.
Полковник В.Е.Головченко [[Кеңес Одағының Батыры]] атағын алса, сержант Манап Әубәкіров Даңқ орденінің толық иегері болды. Ғ.Сәрсекеев, К.Қызымбаев,Е.Бексейітов, С.Жырымбаев, А.Дүйсежанов, Ә. Дәніков, А.Ыдырышев, Қ.Боқажанов және тағы басқалар жауынгерлік ерліктері үшін жоғары үкімет наградаларына ие болды. Ауданымыздың ардагері Байғанбек Құдабаев пен Майшекер Қорабаева Қазақстанның «Құрмет» орденімен награтталған. Мыңнан астам күрделі операция жасаған марқұм Халел Қалимолдин Еңбек Қызыл Ту орденімен ардақталған.
Аудан аумағында [[«Отан» РСП]], [[«Ақ жол»]], «Ауыл» өңірлік өкілеттілігі өз жұмыстарын іске асыруда. Сондай-ақ, 7 мұсылман мешіттері, 1 Свято – Александровский храмы өз кызметтерін іске асыруда. Үкіметтік емес ұйымдарға: «Қазақ тілі» қоғамы, мүгедектерді қорғау ұйымы, ақсақалдар алқасы, әйелдер кеңесі, «Жас өркен» жастар қоғамдары бар.
==Болашағы==
140-жол:
==Сілтемелер==
* [http://zaysan.vko.gov.kz/kaz/education.htm/ Зайсан ауданы әкімінін ресми сайты]
== Дереккөздер==
<references/>
{{Шығыс Қазақстан облысы}}
| |||