Қобыланды Тоқтарбайұлы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Content deleted Content added
ш clean up, replaced: Пайдаланған әдебиет → Дереккөздер using AWB |
|||
9-жол:
| nationality = [[Қазақтар|қазақ]]
}}
'''Тоқтарбайұлы Қобыланды''' (XV ғ.) – аты аңызға айналған халық батыры. Шыққан тегі – [[Қыпшақ]], оның ішінде Қара Қыпшақ. Халық жадында сақталған әңгімелерде, халық шежірелерінде оны көбіне «Қара Қыпшақ Қобыланды» деп атайды.
Шежіре деректеріне қарағанда, Қара Қыпшақ Қобыланды Жошы ханның Шайбан деген баласының тұқымы Әбілхайыр ханның тұсында (XV ғасыр) өмір сүрген, соның белгілі қолбасшыларының бірі болған адам. Қазақ хандығының бөлінуіне де осы Қобыланды батыр себеп болған делінеді. Бұл жөнінде [[Шәкәрім]] шежіресінде: «Біздің осындағы арғындардың атасы Дайырқожа [[Әбілхайыр Хандығы|Әбілхайыр ханның]] сүйікті қазысы екен. Билікті әділ айтқандықтан «Ақжол» атаныпты. Және Қара Қыпшақ Қобыланды да ханның сүйікті адамы екен. Екеуі іштей жауласып жүргенде, бір күні Қобыланды Дайырқожаны далада өлтіріп кетіпті. Мұны [[әз-Жәнібек хан]] біліп, Қобыландыны шариғат бойынша қысас қылып өлтіруге сұрапты. Әбілхайыр берейін десе, көп қыпшақ бұзылатын болған соң, бере алмай, үш кісінің құнын ал деген соң, бұған Жәнібек өкпелеп, бөлініп кетеді» деген дерек беріледі. Бұл оқиғаның тарихи шындық екенін Дайырқожаның әкесі Қотан жыраудың өлген баласының денесін айналып, қайғырып, қан жұтып жүріп айтқан: «Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным? Сексен асып таянғанда тоқсанға. Тұра алмастай үзілді ме жұлыным» деп басталатын толғауы да дәлелдей түседі. ▼
▲Шежіре деректеріне қарағанда, Қара Қыпшақ Қобыланды Жошы ханның Шайбан деген баласының тұқымы Әбілхайыр ханның тұсында (XV ғасыр) өмір сүрген, соның белгілі қолбасшыларының бірі болған адам. Қазақ хандығының бөлінуіне де осы Қобыланды батыр себеп болған делінеді. Бұл жөнінде [[Шәкәрім]] шежіресінде: «Біздің осындағы арғындардың атасы Дайырқожа [[Әбілхайыр Хандығы|Әбілхайыр ханның]] сүйікті қазысы екен. Билікті әділ айтқандықтан «Ақжол» атаныпты. Және Қара Қыпшақ Қобыланды да ханның сүйікті адамы екен. Екеуі іштей жауласып жүргенде, бір күні Қобыланды Дайырқожаны далада өлтіріп кетіпті. Мұны [[әз-Жәнібек хан]] біліп, Қобыландыны шариғат бойынша қысас қылып өлтіруге сұрапты. Әбілхайыр берейін десе, көп қыпшақ бұзылатын болған соң, бере алмай, үш кісінің құнын ал деген соң, бұған Жәнібек өкпелеп, бөлініп кетеді» деген дерек беріледі. Бұл оқиғаның тарихи шындық екенін Дайырқожаның әкесі Қотан жыраудың өлген баласының денесін айналып, қайғырып, қан жұтып жүріп айтқан: «Қара Қыпшақ Қобыландыда нең бар еді, құлыным? Сексен асып таянғанда тоқсанға. Тұра алмастай үзілді ме жұлыным» деп басталатын толғауы да дәлелдей түседі.
<blockquote style="border: 0px solid blue; padding: 0.5em 0.8em;">
Line 21 ⟶ 20:
деп басталатын толғауы да дәлелдей түседі.
Қобыланды батыр жайында екінші бір дерек көзі — қазақ халқының қаһармандық жырларының бірі — "Қобыланды батыр" жыры. Бұл мазмұны жағынан да, басқа батырлық жырларға қарағанда шоқтығы биік тұрған халықтық шығарма, ерлік эпопеясы. Бұл жырдың оқиғаларына қарағанда, Қобыландының ерлік жолы қазақ елінің сол кездегі сыртқы жауы — қызылбастар ([[
Мұның бәрі Қара Қыпшақ Қобыланды батырдың аңыздық негізде қиялдан туған кейіпкер емес, өмірде болған, ерлік істерімен еліне танылып, құрметіне бөленген хас батырларының бірі болғанын дәлелдейді.
<ref>
==Дереккөздер==
▲<references />
{{Bio-stub}}▼
{{wikify}}
салем достар
{{Суретсіз мақала}}
[[Санат:Қазақ батырлары]]▼
[[Санат:Туған жылы белгісіздер]]▼
[[Санат:Қайтыс болған жылы белгісіздер]]▼
вахаххах
Line 43 ⟶ 38:
Сығанақты астана етіп, Жайықтан Қаратауға дейінгі кең байтақ даланы емін – еркін иемденген көшпелі өзбектер мемлекеті бірте-бірте әлсірейді. Мемлекеттің құлдырауына Әбілқайырдың тым күдікшілігі себеп болады. Ақ Орда аумағы ежелден Орда Ежен ұрпақтарының иелігі саналып келгені белгілі. Жергілікті тайпалар арасында, әсіресе Орысхан есімі қатты құрметтелетін еді. Сондықтан Әбілқайыр Орысханнан тарайтын ханзадалардың көзін жоюға кіріседі. Мұның өзі жергілікті халықтың Көк Ордадан келген Шайбану ұрпағына наразылығын күшейтеді. Жергілікті тайпаларға сенуге болмайтынын анық аңғарған Әбілхайыр Ноғай Ордасымен Сібір жұртынан өзіне адал сарбаздарды отбасымен Сыр бойына көшіріп отырған, тағының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тырысады. Алайда, Батыс пен Солтүстіктен келген Ноғайлы, Қыпшақ, Қоңырат т.б. тайпаларда бірте – бірте жергілікті халықпен байланысып ханға наразы Орсыханның қос немересі Керей мен Жәнібек төңірегіне топтасады. Керей Орысханның үлкен ұлы Тоқтақиядан (Болат сұлтанның ұлы), ал Жәнібек Орысханның сегізінші ұлы Құйыршықтан тарайтын (Бақханның кіші ұлы).
Кереймен Жәнібектің наразылығына арқау болар жәйт Әмір Темір ұрпағы Әбу Саидтың күшейе түсуі. Ол Хорасанға жорық жасап Самарқанға бағынуға мәжбүр етеді. Осы жорық кезінде Гератта Моғолстан ханы Есенбұғаның ағасы Жүніспен оңаша әңгімелесіп, оны ағасы Есенбұғаға қарсы аттандырады. Бұл жайсыз хабарды естіген Есенбұға Жүніске жалғыз шамасы жетпейтінін біліп, Әбілхайырмен араздасып жүрген Орысхан немерелері Керей мен Жәнібекке сөз салып, өздерін қолдайтын тайпаларымен көшіп келіп, Моғолстан мен Әмір Темір ұрпақтары мемлекеті аралығын қоныс етем десе келісетінін жеткізеді. Бұл Моғолстанның күш – қуатының артуына әрі шапқыншылық жасамақ ниеті бар Самарқандықтардың жолына тосқауыл болары анық. Моғолстаннан келген елшілер ұсынысы Керей мен Жәнібек сұлтандарды әжептеуір ойландырады. Есенбұғаның бұл ұсынсы соңында құйтырқы саясат жатқанында түсінеді. Дегенмен шұғыл шешім қабылдауларына себепші болған жәй Әбілхайыр әскерінің қолбасшысы Қарақыпшақ Қобыландының жергілікті Арғын тайпасының беделді биі Дайырқожаны (Ақжол биді) өлтіруі.
Әбілхайыр ханның жазғы жайлауы әрі Ордасына көшіп келген кезі. Хан Ордасы қазіргі Ұлытау ауданы, Аманкелді ауылы орталығы Сарлық селосынан шығысқа қарай 7 шақырым жазықта орналасқан. Әртүрлі істермен қатар, түрлі саятшылық т.б. дәстүрлі өнердің де атқарылатын кезі болса керек Ордада. Осы аталған Хан Ордасының Солтүстік шығысында 80-90 шақырымдай қашықтықта «Бозай» деген өзеннің бойында аң аулап жүрген жерінде Қобыланды Ақжол биді өлтіріп кетеді. Ақжол бидің әкесі арғынның атасы Қодан тайшының 90-нан асқан шағы болса керек, мерт болған баласының жансыз денесін айналып жүріп, зарлап:
Қарақыпшақ Қобыландыда нең бар еді құлыным!
Line 62 ⟶ 57:
Тарихшылардың айту дерегіне сүйенсек Қобыландының Ақжол биді өлтіруіне себепкер болған жоғарыда айтылғандай Самарқанды тонап басып алғанда Ұлықбек немересі Рәбия – сұлтан бегімде Әбілхайыр хандығына алынса керек. Сол Рәбияда Ақжол бидің де, әскер басы Қобыландының да көңілі болғандықтан өзара іштей өшпенділікте болып, соңында Ақжол бидің өлімімен аяқталады. Қобыланды Әбілхайырдан қол үзіп қазақ қосына қосылғанда Рәбия – сұлтан бегімді Әбілхайыр хан төртінші әйелдікке өзі алыпты. Бүгінде Рәбия – сұлтан бегімде, Әбілхайырда Қожа Ахмет Яссауи зираты жанына жерленгенін ой елегінен өткізері анық.
Тарихта Қазақ хандығы бірде 1457 – кейде 1459 жылдың қоңыр күзінде Шу – Қордай өңірінде деседі. Болашақта Ертістен – Еділге дейін Сібірден – Қызылқұмға дейінгі алып аймақты алып жатқан Қазақ мемлекетінің іргетасына алғашқы қада осылай қадалған.
Нұрсейіт Кабиев, Дайыров Жақыпбек
Line 70 ⟶ 64:
1. «Қоз» 139-141 бет. Айтбай Кәріпбеков
2. Ақселеу Сейдімбек әңгімелері
▲[[Санат:Қазақ батырлары]]
▲[[Санат:Туған жылы белгісіздер]]
▲[[Санат:Қайтыс болған жылы белгісіздер]]
▲{{Bio-stub}}
| |||