Уикипедия

Түрік қағанаты: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Тарихын шолу
← Ескірек өңдемеЖаңарақ өңдеме →
Content deleted Content added
VisualWikitext
ш clean up, replaced: Пайдаланылған әдебиет → Дереккөздер using AWB
ш clean up, replaced: Монғолия → Моңғолия (2) using AWB
41-жол:
==Ұлы көш==
 
[[Ұлы қоныс]] аудару дәуірі (II — V ғасырлар) [[Қазақстан]]ның, [[Орта Азия]] мен Шығыс [[Еуропа]]ның этникалық және саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті. V ғасырда түркі тілдес теле (тирек) тайпалар одағының саны көп топтары Солтүстік [[МонғолияМоңғолия]]дан [[Шығыс Еуропа]]ға дейінгі далалық өңірге қоныстанды, оңтүстігінде олардың көшіп жүретін жерлері Әмударияның жоғарғы ағысына дейін жетті.
VI ғасырда [[Қазақстан]] жерлері құдіретті держава — билеушілері түрік тайпасының әулеттік [[Алшын]] руынан шыққан Түрік қағанатының билігіне түсті. [[Түрік этносы]]ның өзі қағанаттың құрылар алдыңдағы кезенде [[Ганьсу]], [[Шығыс Түркістан]] және [[Алтай]] аудандарында III ғасырдан VI ғасырға дейін кезең-кезеңмен қалыптасты.
 
50-жол:
==Түрік қағанатының жорықтары==
 
546 жылы тирек тайпалары қазіргі МонғолияныңМоңғолияның оңтүстігі мен орталық бөліктерін мекендеген және бұл жерлерге үстемдік еткен аварларға ([[Жуань-жуань]]) қарсы жорық жасайды. Батыс жақтан қаптай енген тиректер армиясының сан жағынан қаншалықты көп болғаны белгісіз, бірақ олардың нәпірі сұсты болған деп топшыланады, өйткені тиректердің құрамына көптеген тайпалар енген, ал олардың қуатты аварларға аз күштермен карсы түра алуы екіталай еді. Түрік қағаны [[Бумын]] күтпеген жерден қатты шабуыл жасай отырып, бейберекет жатқан тирек армиясын қапылыста басып, кескілескен шайқастан кейін оны күйрете жеңеді де, тиректердің 50 мыңнан астам әскерін түріктер тұтқынға алады. Даланың әдеттегі құкығының қағидаларына сәйкес тұтқынға алынған әскерлер өзінен-өзі жеңушінің армиясына қосып алынатын еді. Осы кезден бастап, бұрын аварларға вассалдык тәуелділікте болған түріктер енді олардың бәсекелестеріне айналады. Мұның бір көрінісі авар кағанына келіп, авар қағаны үйінің ханшасын [[Бумын]]ға әйелдікке бер деп үзілді-кесілді талап еткен түрік елшілігі болды.
Мұның өзі қағанмен тең құкықтылығын көрсетуден гөрі оны басынғандық еді. Авар қағаны [[Анағұй]]: «Маған бас иетін — вассал. Бұлай деуге қайтіп дәтің барды ?» деп Бумынға жаушыларын жібереді. Бірақ аварлар қалыптаса бастаған Түрік қағанатының күшін бағалай алмады, ал түріктер тарапынан мұның өзі осылай болуға тиіс деп дұрыс ойластырылған әдіс қана болатын. Енді бұрынғы вассалдардың бұрынғы билеушілеріне қарсы соғыс ашуға дәлелі табылады. 552 жылы көктемде түріктер аварлардың ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңгені соншалық, Анағүй өзін өзі өлтіреді. Осы кезден бастап түрік билеп-төстеушілері қағандар атағын алады, сөйтіп аварлардың бұрынғы күш-қуатына да, олардын барлық иеліктеріне де өзін мұрагер ретінде орнықтырады3.
Бумын өлгеннен кейін таққа оның інісі Қара-Еске отырады, оның бастауымен түріктер [[Орхон]]ның жоғары жағында бір жердегі Бұқрат (Мула) тауларында аварларды екінші рет жеңеді. [[Қара-Еске]]нің мүрагері деп шежіреші оның інісі Иркинді (Ицзинь) атайды, ол кағандық тағына [[Мұкан-қаған]] деген атпен отырады, оның лақап аты Йанту болады. Мұның бәрі 552—554 жылдардың арасында болған. Бұл уақыттың ішінде түріктер шығыста қайлар (татабтар), қидандар және оғыз-татарлар тайпаларын, солтүстікте — [[Енисей қырғыздары]]н өздеріне қаратып алады.
«https://kk.wikipedia.org/wiki/Түрік_қағанаты» бетінен алынған