Мұхтар Омарханұлы Әуезов: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

'''Мұхтар Омарханұлы Әуезов''' – қазақтың ұлы жазушысы, қоғам қайраткері, ғұлама ғалым, [[Қазақстан ғылым академиясы]]ның академигі ([[1946]]), [[филология]] ғылымдарының докторы, [[профессор]] ([[1946]]), [[Қазақ КСР|Қазақ КСР-нің]] еңбек сіңірген ғылым қайраткері ([[1957]]).<ref>Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: “Аң арыс” баспасы, 2009</ref>

Ол қазіргі [[Шығыс Қазақстан облысы]]ның [[Абай ауданы]] жерінде [[1897]] жылы жиырма сегізінші қыркүйекте туған. Алғашқыда [[1908]] жылы Семейдегі Камалиддин хазірет медресесінде оқып, одан кейін орыс мектебінің дайындық курсына ауысады. [[1910]] жылы Семей қалалық бес кластық орыс қазына училищесіне оқуға түсіп, соңғы класында оқып жүргенде «Дауыл» атты алғашқы шығармасын жазады.

Училищені [[1915]] жылы аяқтап, [[Семей]] қалалық мұғалімдер семинариясына түседі. [[Семинария]]да оқып жүріп [[Шәкәрім Құдайбердіұлы]]ның «Жолсыз жаза» дастанының негізінде «[[Еңлік-Кебек (пьеса)|Еңлік-Кебек]]» пьесасын жазып, оны [[1917]] жылы маусым айында Ойқұдық деген жерде сахнаға шығарады.

[[Алаш қозғалысы]]ның көсемдерімен бірге [[1930]] жылы 16 қыркүйекте тұтқындалып, [[1932]] жылы сәуір айында үш жылға шартты түрде бас бостандығынан айырылды. Дегенмен, [[маусым]] айында түрмеден босатылып, [[Қазақ педагогика институты]]ның (''[[ҚазПИ|ҚазПИ-дің]]'') аға оқытушысы болып қызмет істейді. Осы жылдары ''[[театр]], [[драматургия]], [[мәдениет пен өнер]], [[әдебиет]], [[фольклор тарихы]], [[орыс әдебиеті]]нің'' классиктері туралы мақалалары үзбей жарияланып тұрады. [[Әуезов]] сценарийі бойынша ''«[[Райхан]]»'' көркем фильмі ([[1940]]) түсіріледі. [[1936]] жылы [[Мәскеу]]де өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысады. Осы жылдары ''«[[Абай]]»'' романын жазуға кірісіп, оны [[1941]] жылы бітіреді. «[[Абай]]» романының жарық көруі ([[1942]]) Қазақстанның [[мәдени]] өміріндегі ерекше оқиға болды. [[1943]] жылы «[[Абай]]» романын талқылау үлкен науқанға айналады. [[1946]] жылы романның екінші кітабын жазып бітіріп, ол [[1947]] жылы жарық көреді. [[1950]] жылы роман-эпопеяның ''«[[Ақын аға]]»'' аталатын үшінші кітабы жарық көреді. [[1943]] жылдың қыркүйегінен бастап Қазақтың мемлекеттік университетінің ([[ҚазМУ|ҚазМУ-дің]]) қазақ әдебиеті кафедрасына [[профессор]] болып орналасып, өмірінің соңына дейін сонда дәріс оқыды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында ''«[[Сын сағатта]]»'' ([[1941]]), ''«[[Намыс гвардиясы]]»'' (жазушы [[Әлжаппар Әбішев]]пен бірігіп, 1942), ''«Қынаптан қылыш»'' (1945) пьесалары мен ''«Абай»'' операсының либреттосын (1944), ''«Абай әндері»'' фильмінің сценарийін ([[1945]]) жазады. [[1946]] жылы [[Қазақстан Ғылым академиясы]] құрылғанда, оның толық мүшесі (''академик, №1 куәлік'') болып сайланады, [[филология]] ғылымдарының докторы, профессор атағы берілді.

[[1955]] жылы шет елге сапарға шығып, [[Герман демократиялық республикасы]] ([[ГДР]]) жазушыларының [[Берлин]]де өткен съезіне құрметті қонақ ретінде қатысты. Үндістанға 40 күндік сапармен барып қайтады. [[1956]] жылы [[КСРО]] мәдениет қайраткерлері өкілдерінің қатарында [[Чехословакия]]да болды. ''[[Жазушының 60 жасқа толу мерейтойы Алматыда, Мәскеуде салтанатпен атап өтіледі]]''. [[Атом]] және сутек бомбасын сынауға қарсы халықаралық қозғалыстың [[Жапония]]да өткен 3-конференциясына қатысады. [[1958]] жылы [[Ташкент]]те өткен [[Азия]] және [[Африка]] елдері жазушыларының 1-конференциясын ұйымдастырушылардың бірі болды. [[1960]] жылы [[АҚШ|АҚШ-қа]] барып қайтып, [[1961]] жылы [[Үндістан]]ға екінші рет сапар шегеді. [[1955—1957]] жылы алты томдық таңдамалы шығармалары басылып шығады.

[[М. Әуезов]] 1934-61 жылдар аралығында университетте ұстаздық қызмет атқарды. Қазақ әдебиеті кафедрасының негізін қалады. Осы жылдары студенттерге арнап ''«[[Қазақ халқының ауыз әдебиеті]]», «[[Қазақ әдебиетінің тарихы]]», «Қазақ халқының суырыпсалма айтыс енері», «Туысқан халықтар әдебиеті», [[Абайтану|«Абайтану»]]'' секілді жалпы және арнаулы курстардан дәріс оқыды, бұл курстардын оқу бағдарламалары мен оқу құралдарын, оқулықтарын жазды. Жазушы Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы бұл еңбегінің ҚазМУ-да бірнеше жыл бойы оқыған абайтану атты курстан құралып келген көлемді монография екендігін 1954 жылы 27 тамызда бұрынғы Семей облыстық ''«Екпінді»'' газетінің редакциясы қойған сұраққа жауап ретінде арнайы айтты.

Әуезовтің ''«[[Абай жолы]]»'' роман-эпопеясының жазылу тарихында да оның университеттегі қызметінің алатын орны зор. Сөйтіп ол [[абайтану]] атты жаңа ғылымды ұлттық университетте осылайша қалыптастырды.

Қаламгер Қазақ университетінде қызмет ете жүріп, студент жастардың шығармашылық тұрғыдан өсіп-жетілуіне ерекше мән берді. Әсіресе әдеби бірлестік жұмысын жандандыру, онда талантымен көзге түскен жастарға қамқорлық көрсету, ақыл-кеңес беру арқылы студент жастардың шығармашылық белсенділігін өлшеусіз арттырды. Мұнын жарқын бір мысалы - Әуезовтің 1960 ж. 26 желтоқсанда ҚазМУ-да әдеби бірлестіктің ұйымдастыруымен өткен жастар поэзиясының кешінде сөйлеген сөзі («Жыл келгендей жаңалык. сеземіз»). Кезінде жазушының өзі басшылық жасаған әдеби бірлестік 1961 жылдан бастап ''«Әуезов атындағы әдеби бірлестік»'' деп аталып, оның өмірін, шығармашылық қызметін, ұстаздық ұлағатын тану мен танытудың үлкен мектебіне айналды. Әр жылы желтоқсанның соңғы онкүндігі мен қыркүйектің соңғы он күндігі «Әуезов күндері» ретінде әдеби шығармашылық мейрамына айналған.

Филология факультетінде қызмет жасайтын '''«Әуезов аудиториясы»''' да ірі шығармашылық ұяға айналды. Онда өтетін түрлі ғылыми мәжілістер мен мәслихаттар, көрнекті ғалымдардың лекциялары - өзінің ғылыми-практикалық маңызының жоғарылығымен бағалы. Жазушының 100 жылдығы тұсында университеттің ғылыми кеңесінің мәжіліс залының төріне ілінген гобеленнен тоқылған үлкен бейнесі, филология факультетінің фойесіне қойылған үлкен қола мүсіні мен фойе қабырғасына орнатылған мемориалдық тақта М. Әуезов есімін университетте мәңгі қалдыру мақсатында жасалған іс-шаралар еді.

Әуезовтің өмірі мен шығармашылық мұрасын оқып үйрену, танып-таныту ісінде университет студенттеріне оқытылатын жалпы және арнаулы курстардың атқаратын қызметі өте жоғары. ''«Қазақ әдебиетінің тарихы», «Әдебиеттану ғылымына кіріспе», «Әдебиет теориясы», «Мұхтартану», «М. Әуезовтің шығармашылық шеберханасы»'' секілді пәндер аясында жазушының шығармашылығы, шеберлігі, поэтикасы және шығармашылық еңбек психологиясы ғылымының қазіргі жетістіктері негізінде оқытылады. Аталған пәндердің оқу бағдарламалары мен оқу құралдары, оқулықтары Қазақстанның барлық университеттерінде бірдей қолданылуы Әуезовті тану мен танытудағы үлкен жетістіктерге жатады.

Университет студенттері Әуезовтің өмірі мен шығармашылық мұрасын оқып үйреніп қана қоймай, оларды зерттеуге де белсене араласады. Жыл сайын қаламгердің өмірі мен шығармашылығы жөнінде курс жұмыстары, диплом жұмыстары жазылады. Ғалымдар зерттеу еңбектерін жазып, кандидаттық, докторлык диссертацияларын қорғайды. 3. Қабдоловтың ''«Менің Әуезовім»'', Р. Нұрғалиевтің ''«Әуезов және алаш»'', Ж. Дәдебаевтың ''«Мұхтар Әуезов»'', Ө. Күмісбаевтың ''«М. Әуезов және Шығыс»'' т. б. еңбектер 1997 жылдың жетістіктері. Бұған 1997 ж. 23-24 қыркүйекте өткен ''«Мұхтар Әуезов және әлем әдебиеті»'' атты халықаралық ғылыми симпозиумды және оның университет баспасынан жеке том болып шыққан материалдарын қосуға болады. Түркия, Өзбекстан, Кыргызстан, Қытай елдерінен келген баяндамашылар Әуезовтің өмірі мен шығармашылығы туралы қазақ ғалымдарына бұған дейін белгісіз болып келген ірі мәселелерді көтеріп, симпозиумның ғылыми-теориялық деңгейін арттыра түсті.

ҚазМУ ғалымдарының Әуезовтің өмірі мен шығармашылық өнері туралы мақалалары [[Қазақ университеті газеті|«Қазақ университеті» газетінде]], республикалық газеттер мен журналдарда, шетелдік басылымдарда жарық көрді. Солардың ішінде 3. Қабдолов пен Ж. Дәдебаевтың Анкарада түрік тілінде шыққан ''«Мұхтар Әуезов хақында мақалалар»'' атты кітапта жарияланған мақалалары Әуезовті түркі әлеміне жана қырынан танытуға жол ашты. Сонымен қатар Қазақ радиосы мен теледидарында бірнеше хабар ұйымдастырылды, университеттің телестудиясында «Мұхтар Әуезов және әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университеті» атты 40 минуттық бейне фильм жасалып, орталық теледидардан көрсетілді.<ref name="ReferenceA">Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011. ISBN 978-601-282-175-8</ref>

*1930 жылы Қазақстан Оқу комиссариаты білім кеңесінің шешімімен Қызылордада басылып шыққан «''Қазақ шаруа жастар мектебіне арналған программа және түсінік хаттар''» деген халық ағарту саласы үшін маңызды жинақтың қазақ әдебиеті пәніне арналған «''Суретті әдебиет туралы''» атты бөлімін Әуезов [[Бейімбет Майлин]], [[Әлкей Марғұлан|Әлкей Марғұланмен]]мен бірлесіп жазған. Бағдарламада қазақ шаруа жастарының үш жыл ішінде қазақ әдебиетінен нені оқып үйрену қажеттігін айтып, қазақ әдебиетіндегі дәуірлеу мәселесін ұсынады.

*Туған тіл мен әдебиетті сүюге шақырып, бұрынғы одақтық «''Учительская газетада''» жарияланған «''Орыс тілінің біздің халық үшін маңызы туралы''» мақаласында (1956, 9 мамыр) бұл тілдің қазақ халқы ушін үлкен рөл атқарғандығын тілге тиек етеді. Әуезов мектептермен, жоғары және арнаулы орта оқу орындары ұжымдарымен тығыз байланыс жасап, олармен кездесулерінде, қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде оқыған дәрістерінде де халық ағарту, оқу-тәрбие ісі үшін пайдалы пікірлер мен ұсыныстар айтқан.<ref> Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9</ref>

Әуезов драматургия саласыңда көп еңбек еткен. Мұның бірнеше себептері бар. Халық әдебиетінде, фольклорда түр жағынан драматургияға жақын нұсқалар көп. [[Батырлар]] жырында толғаулар мол. [[Салт]] өлеңдері, [[беташар]], [[сыңсу]], [[жар-жар]], [[жоқтау]] түрі мазмұны жағынан драмалық шығармалармен ағайындас.

Әуезов қаламынан 30-дан аса драмалық шығарма туды. Жеке пьесалардың варианттарын қоссақ, 50-ден асады. Әуезов драматургиясында жанрлық формалардың бәрін қамтыған. Онда [[трагедия]] да, [[комедия]] да, [[драма]] да бар. Әуезов кейбір шығармаларын бірігіп жазған. Олар: Л. Соболев («Абай»), С. Мұқанов («Ақан - Зайра»), Ғ. Мүсірепов («Қынаптан қылыш»), Ә. Тәжібаев («Ақ қайың»), Ә. Әбішев («Намыс гвардиясы»), «Октябрь үшін» (1933) пьесасының материалдары - [[Жетісу]] қазақтарының революцияға келуі. Кейіпкерлері - Д. Фурманов, Ж. Бәрібаев. Кітаптың мұқабасында «Мұны жазуға Қ.Байсейітов, Бековтар қатысты» деген сөздер бар. Әуезовті әдебиетке «[[Еңлік - Кебек]]» алып келді. Шығарма өзегі - эпостық [[материал]]. Әлемдік әдебиеттегі мұндай тәжірибе енімді дәстурлердің бірі. Әуезовтің «Еңлік - Кебегі» 1922 жылы Орынборда басылды. Кейіпкерлері сахна тілімен сөйлейді. [[Автор]] өзінен бұрынғы мотивтерден алыс кетпеген. Билер сахнасы - көркемдік тамаша табыс. Кемшілік, олқылықтарды ескеріп, Әуезов пьесаны 1943 жылы қайта жазды. Бірнеше көрініс қысқарды. Аса терең, мәнді шығарманың бірі - «Түнгі сарын». Бұл - қазақ драматургиясында реализмнің орныққанын көрсеткен туынды. Мұнда көркемдік шешім ақындық идеалмен тығыз байланысты. Таптық тартыс шығармада жай схема түрінде емес, [[адам]] тағдырлары арқылы бейнеленеді. «Түнгі сарын» - қазақ драматургиясында жағымды кейіпкерлер проблемасын шешкен туынды. «Октябрь үшін», «Тартыс» пьесаларында Әуезов реалистік драма жасаудың түрлі-түрлі құралдарын пайдаланған.

1934 жылы сахнаға шыққан «Хан Кене»трагедиясы Әуезовтің азаттық идеясын терең бейнелеген, аса көркем тарихи пьесасы. Мұнда Хан Кененің, Наурызбай батырдың, қазақ, [[қырғыз]] билерінің реалистік бейнелері жасалып, тарихи шындық пен көркем шындық табиғи бірлік тапқан. «Қарагөз» 1926 жылы бірінші сыйлық алды. 30-жылдардағы белгілі әдебиет сыншысы Ғ.Тоғжанов трагедияда ескі көшпелі өмірді мадақтау бар дейді. Ж.Орманбаевтың да бір мақаласында осындай пікірі айтылғанды. Әуезов бұл пьесаға кейін кайта оралып, жаңа нұсқа жасады. 30-жылдары Әуезов реализмді меңгеруде көп еңбек етті. Әсіресе драматургияда көптеген ізденістерге барды. 1918 жылы Әуезов тұңғыш рет Абай жайлы мақала жазып, Абай заманы туралы білген, естігендерін қағазға түсірген. Л. Соболевпен бірлесіп жазған «Абай» пьесасы кейінгі [[эпопея]] тақырыбының барлауы еді. Онда Абай өмірінің соңғы кезеңдері қамтылған. 30-жылдардың аяғында Әуезов білімі жөнінен, рухани толысуы жағынан шыңға көтерілді. Ол Абай тақырыбына осындай шақта келеді.

Әуезов трагедияларында сан алуан образдар галереясы бар. Олар өздеріне ғана тән, айрықша сөздік сипаттамаларымен кейіптелген. Әуезов - қазақ әдеби тілін дамытуға орасан мол үлес қосқан, реформатор суреткер. Әуезов қазақ тілінің негізгі сөздік қорын жеріне жеткізе пайдаланады. Мақал-мәтәлдерді, айқышты сөздерді, фразаларды бағды күйінде ала салмай, оларды өз мақсатына орай жаңғыртып, жайнатып, қайтадан құйып шығарды. Әуезов пьесалары - қазақ әдебиетінің [[алтын]] жамбадай қымбат, асыл шығармалары, біздің ұлттық мақтанышымыз.<ref>Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011. ISBN 978-601-282-175-8<name="ReferenceA"/ref>

*ӘзербайжанӘзірбайжан тілінде: Абай. Роман, Бакы, 1954;