Ғұндар: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Сірә, б. з. б. 177 жылы сюнну-гұндардың Тынық мүхиттан Каспий теңізінің жағалауына дейінгі барлық елдерді бір князьдің атты әскері күшімен бағындыруын шындыққа жанаспайды деп санау керек. Дегенмен де, шығыстағы юедилердің бағындырылғанына күмән жоқ, нақ сол сияқты Лоулан, Усун және Хуцзэ бірлестіктерінің юедилерге тәуелді болғаны туралы хабар да рас. Бұл этникалық-саяси атаулардың географиялық орны онша айқын емес. Қазіргі картаға Лобнор ауданындагы Лоулан (Крораина) князьдігі ғана азды-көпті сәйкес келеді. Қытай жазбаларындагы басқа деректердің есімен теңестірілген Хуцзе жерінің немесе тайпасының этнонимі жергілікті Айғыр атауынан шығуы мүмкін. Ол Усун және Цзянь- кунь елдерінің арасында, яғни шамамен Оңтүстік Алтайда болған. Геродоттың аргиппейлер тайпасы осы маңайда орналасқан деп саналады. И. X. Дворещсийдің пікірінше, аргиппейлер деген сөз ертедегі гректерше «арғамақ», «тұлпар» дегенді білдірді, демек нақ сол ұғымға жақын әлдебір жергілікті атаудың аудармасы болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, ертедегі қытай тілінің жоғарыда аталған транскрипцияларын түркілердің «арғымақ» немесе «айғыр» деген сөздерімен салыстыру дұрыс сияқты.<ref>«Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—59 ISBN 978-601-282-026-3 </ref>

Біздің заманымызға дейін 1 мыңжылдықтың 2-жартысынан бастап [[Еуразия]]ның этникалық-саяси тарихында [[Орталық Азия]]ның көшпелі тайпалары ролі артты. Біздің заманымызға дейін 4-3 ғасырларда [[Қытай]]дың солтүстігі мен Орталық Азияда ғұндар деген тайпалар бірлестігі (сюнну, дунху) пайда болды. Нақты айтқанда, біздің заманымыздың дейін 209 жылы бой көтеріп, біздің заманымызда 216 жылы дейін дәурен сүрді.

Шаңырағын көтерген әйгілі [[Мөде қаған|Мөде]] (Мотэ) батыр. Біздің заманымызға дейін 209 жылы [[Мөде қаған|Мөде]] әкесін өлтіріп, таққа ие болады.

Ғұндар [[Байкал]]дан [[Тибет]]ке, [[Шығыс Түркістан]]нан [[Хуанхэ]] өзеніне дейінгі жерде мемлекет құрды. Оның әскері 300-400 мың болды.

[[Мөде қаған|Мөде]] қайтыс болғаннан кейін өзара қырқыс басталды. Хулагу кезінде, біздің заманымызға дейін 47 жылы ғұндар оңтүстік және солтүстік болып екіге бөлінді. Оңтүстік ғұндар [[Қытай]] бодандығын қабылдады, ал солтүстігіндегілер орталық азиялық тайпалармен одақтасып батысқа кетіп, өз тәуелсіздіктерін сақтады. Алайда, үнемі [[Қытай]]дың қысымына түскендіктен [[Тянь-Шань]]ды асып өтіп, қаңлыларға келді. Бұл ғұндардың [[Орта Азия]] мен [[Қазақстан]]ға алғашқы қоныс аударуы болды.

Екінші қоныс аудару біздің заманымыздың 1 ғасырында болды. 93 жылы [[Қытай]]лар ығыстырған солтүстік ғұндар тағы да батысқа қарай жылжыды. Олар [[Қазақстан]] территориясы арқылы батысқа бет алды. Бұл көшпенділердің Қазақстанға енуіне байланысты шығыс иранның [[қаңлы]] тайпаларының түріктенуі басталады.

Біздің заманымыздың 1 мыңжылдығы басында [[Жетісу]], оңтүстік қазақстан тайпаларының кескін-келбеті монғолдана бастады. Ғұндар жергілікті тайпаларды бағындырып, [[Сырдария]] бойымен [[Арал]] өңіріне, орталық және батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді. Ғұндардың біздің заманымыздың 4 ғасырда Шығыс және Орталық [[Еуропа]] жеріне келуіне үш ғасыр [[уақыт]] керек болды.<ref>Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 ISBN 9965-607-02-8 </ref>

Патриархалды-рулық [[қарым-қатынас]]тардың белгілері өте күшті болған. Ғұндар 24 [[ру]]ға бөлінген. Олардың басында ағамандар тұрған. Ағамандар [[кеңес]]і мен [[халық]] жиналысы [[жұмыс]] істеген. Әскери тұтқындардан [[құрал]]ған құлдар да болған.

Жазба деректер ғұндар [[қоғам]]ындағы өкімет белгісі туралы [[мәлімет]] те қалдырған. Елді шаньюй басқарған. Одан кейін түменбасылар болды. Ғұндар қоғамында мал мен жерге жеке [[меншік]]тің [[пайда]] болуы, тұрпайы бюрократтық аппараттың құрылуы, алым-салық, жазу-сызудың болуы таптық [[қоғам]] мен мемлекеттің [[пайда]] болуын туғызды. <ref>“Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том</ref><ref> Отырар. Энциклопедия. – Алматы.

«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2 </ref>

Ғұндардың юэчжи [[тайпа]]сымен күресі ғұндардың [[жеңіс]]імен аяқталды. Юэчжилер тек біздің [[Заман|заманымызғазаман]]ымызға дейін 174—165 жылдары түпкілікті талқандалды. Нәтижесінде, юэчжилер [[Заман|Орталық Азияға]] шегініп, [[Әмудария]]ның жоғарғы ағысына жылжиды. Ғұндарға бағынғандардың арасында үйсіндер де бар еді. [[Қытай]] жазбаларында 36-ға жуық [[көрші]] ұлыстардың бағындырылғандығы айтылған. Мөде біздің заманымызға дейін 174 жылы қайтыс болды.

Ғұндар, хұндар - ежелгі дәуірдегі тайпалар одағы, түркі халықтарынын арғы тегі. Біздің заманымызға дейін 1-мыңжылдықта қалыптасқан. Бастапқы кезде солтүстік [[Қытай]]да, [[Моңғолия]]да, [[Байкал]] өңірінде қоныстанған. Ежелгі Қытай жылнамаларында Ғұндар гуй фан, гун руң, хун ю, шиан ю, шиұң ну секілді, т.б. атаулармен берілген. Біздің заманымызға дейін 3 ғасырдыңдың соңына қарай Ғұндар бірігіп әскер түзеп, өздерінің [[Мемлекет|мемлекетінмемлекет]]ін құрды. Ғұндар 24 руға бөлінген, оларды елағасы — [[бек]] биледі. Әрбір рудың көшіп жүретін өз жері болды. Жоғары билеушісі "Тәңірқұт "лауазымын иемденген. Қытай деректерінде Ғұндардың жоғары билеушісі "шаньюй" деп аталады. Ғұндардың өмірінде көшпелі [[мал шаруашылығы]] басты рөл атқарады. Жылқының асыл тұқымдарын өсіріп, [[ат]] баптауды жетік меңгерген. Ғұндардың ішінде отырықшы [[тұрмыс]] кешіп, [[егіншілік]]пен шұғылданғандары да болған. Ғұндар дәнді [[дақыл]]дың ішінде тарыны көп өсірген. Қолөнері мен бейнелеу [[өнер]]і жоғары деңтейде болған. [[Зергерлік]] өнердегі полихром стилін дүниеге әкелген. Ат үсті ойындарының негізін салған. Көктөңіріне табынын, [[ата-баба]] рухына сиынған. Өздерінің дәстүрлі [[құқық]] [[жүйе]]сін қалыптастырған. Онда, негізінен, мыналар көзделген: "Ұрлық жасап, кінәлі болғанның [[жер]]і алынады, [[шайқас]]та жаудың басын шауып алған немесе оны тұтқынға алған [[адам]]ға бір кеспек [[шарап]] сыйланады, қолға түсірілген олжа соған беріледі, ал тұтқынға алынғандар соның құлдары мен күндері етіледі; ұрыс алаңында қаза тапқан адамның сүйегін кім өкелсе, оның [[отбасы]]ның бүкіл мүлкін сол алады". Ғұндар өз арасында [[қылмыс]] жасап айыпты болғандардың бетін тілген. Тілінген беттің тыртығы бұрынғы қынмысын білдіріп тұратындықтан, ондай [[Адам|адамдардыңадам]]дардың қайта [[Адам|қылмыс]] жасауға [[Батылдық|батылы]] бара бермеген. Себебі, келесі жазаланғанда өлім жазасына кесілетін. Ғұндар [[соғыс]] тұтқындарын [[құл]] қылып, оларды үй қызметшілері, бақташылар, қолөнершілер және жер жыртушылар ретінде пайдаланған. Ер [[азамат]]тарының барлығы дерлік қатардағы [[жауынгер]] саналған. Ғұндар әскерінің негізі атты әскерден

<ref>Чека Улпиано (1860-1916), "Ғұндар Еуропада "</ref> тұрды. Салт атты жауынгерінің қару-жарағы — [[садақ]], [[семсер]], [[қанжар]], [[найза]], [[бұғалық]] (ұры құрық). Ғұндардың жауынгерлік құдіретінен сескенген қытайлықтар ұлы Қытай қорғанын салдырған. Ғұндардың күшті [[мемлекет]] болып отыруы кытайлықтарға ұнамады. Олар ғұндарды әлсіретудің жолын іздеді. Біздің заманымызға дейін 209 жылдан Ғұндарды Мөде басқарды. Мөде билік еткен алғашқы жылдардың өзінде-ақ [[Қытай]]дың шекаралық аудандарына жорықтар жасап, күйрете соққы берді. Кескілескен [[күрес]]те әскери-саяси [[қуат]]ы басым Хань әулетін ғұндардың Ордостағы көшіп жүретін жерлерінен дәмеленуден бас тартуға мәжбүр етті. Хань императоры [[Гаоцзу]] Мөденің алдында бас иіп, онымен "тыныштық және туыстық туралы шартқа" қол қоюға мәжбүр болды. Бұл [[шарт]] бойынша ол Мөдеге өзінің [[Ханша|ханшасынханша]]сын әйелдікке беруге және жыл сайын "сыйлық" ретінде салық төлеп тұруға [[міндет]]тенді, кейін ол салықты үнемі төлеп тұрды. Шығыста Мөде "шығыс ху" тайпаларын бағындырды, ал оның құрамына, шамамен алғанда, [[Керулен]] және [[Онон]] алқаптарында мекендеген сяньби және ухуань тайпалары кіретін еді. Батыста юечжи тайпаларына жорықтар жасады. Бұл кезде қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс [[Түркістан]]нан Хуанхэнің орта ағысына дейін созылып жатқан [[аумақ]] Ғұндардың қол астына түсті. Біздің [[заман]]ымызға дейін 201 жылы жорықта ғұндар [[Алтай]] тайпаларын түгелдей дерлік бағындырды. Біздің заманымызға дейін 177 жылға қарай Тынық [[мұхит]]тан Каспий тауының жағалауына дейінгі жерлерді өздеріне қаратты. Осылайша ғұндар мемлекеті құрамына [[дунху]], [[юечжи]], [[гянгунь]] ([[қырғыз]]), [[үйсін]], [[қаңлы]], т.б. тайпалары кірді. Біздің заманымызға дейін 1 ғасырдың орта шеніне қарай [[империя]]ға айналған ғұндар мемлекеті толассыз қанды соғыстан, ұшыға түскен тақ таласынан, бір орталыққа бағынғысы келмеген күштердің әсерінен әлсірей бастады. [[Нәтиже]]сінде біздің заманымызға дейін 56 жылы Ғ. Хуханье бастаған оңтүстік жене Чжичжи (Шөже) [[басшылық]] еткен солтүстік топтарға бөлінді. оңтүстік Ғ. Ордос өңірін мекендеп қалды да, солтүстік ғұндар өз тайпаластарының қысымымен Саян және Байкал [[өңір]]іне ығысты. Біздің заманымызға дейін 49 жылы Чжичжи Хань империясының боданына айналған оңтүстік ғұндардың жерін басып алуға, сол арқылы [[бірлік]]ті қайта орнатуға [[әрекет]] жасады. Бірак оның Бұл әрекетінен нәтиже шықпады. солтүстік ғұндарды 87-93 жылдары қытайлардың сяньби және динлин тайпаларының бірлескен одағы талқандалды. Жеңіліске ұшыраған солтүстік ғұндардың бір бөлігі 5 ғасырда Оңтүстік Қазақстан мен [[Орта Азия]]да өз мемлекетін құрып, Ауғанстан мен Иранды, Үндістанның біраз бөлігін жаулап алды. Хань империясының бодандығындағы оңтүстік ғұндар 304 жылы [[көтеріліс]] нәтижесінде Лю-хан атты өз мемлекетін құруға мүмкіндік алды. 318 жылы Лю-хан мемлекеті Үлкен Чжао және Кіші Чжао болып екіге бөлінді. 329 жылы Кіші Чжао Үлкен Чжаоны және солтүстік Қытайды бағыңдырды. 350 ж. шыққан тегі қытай болып келетін Кіші Чжаоның қолбасшысы Жан Мин мемлекет билігін тартып алын, Кіші Чжаодағы ғұндардың көп бөлігін қырып тастады. Бұл көп ұзамай Кіші Чжаоның құлауына алын келеді. оңтүстік ғұндар 4 ғасырдың соңына қарай қайта күшейе түсті. 5 ғасырдыңдың бас кезінде олардың әйгілі [[қолбасшы]]сы Хэлян Баба Ся патшалығын, ал Мэн Сун көсем Бэй Лян патшалығын құрды. [[Ордос]] пен Нанынан (қазіргі ҚХР-дің [[Ганьсу]] провинциясы) өңірінде құрылған осы екі мемлекет 439 жылы тобғаштардың (тоба) шабуылы нәтижесінде қирады. солтүстік ғұндардың Еділ-Жайықтағы үлкен бөлігі 4 ғасырдың 2-жартысында [[Қара теңіз]] жағалауын, [[Днестр]]ге дейінгі өлкені бағындырды. Сарматтарды тізе бүктірген соң аландарды талқандады. 375 жылы остгот, герул, генид, сақ тайпаларын бағындырын, Қап тауына жорық жасады. Ғұндардың Батысқа жорығы "халықтардың ұлы [[қоныс]] аударуына" түрткі болды. Ғұндар Еуропада өз империясын құрды.<ref> Жетісу энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. ISBN 9965-17-134-3</ref>